բում, 29 տե սնիկում և 74 բաժին՝ մանկա– վարժ․ ուսումնարաններում։ Ֆիզկուլտուրային բուհերի ու տեխնի– կումների ուս․ պլանների մեջ մտնում են համագիտա յան (տեխնիկումներում՝ հանրակրթս կան), հասարակական–քաղ․, բժշկակենսսբանական, մանկավարժ․, մարզաման1[ավարժ․ և հատուկ մարզա– կան առար յաներ։ Տեսական ուսուցումը օրգանապես զուգորդված է գործնական պարապմունքների հետ ըստ մսանա գի– տությունների և մարզիկների վարպետու– թյան կատարելագործման։ Գիտամանկա– վարժ․ կադրեր են պատրաստում առաջա– տար ֆիզկուլտուրային ինստ–ների աս– պիրանտուրաները, մի շարք մանկավարժ, ինստ–ներ և համալսարաններ, ֆիզ– կուլտուրայի համամիութենական (Մոսկ– վա) և Լե՚յինգրադի ԳՀԻ–ները, ՍՍՀՄ ՄԳԱ երեխաների և անչափահասների ֆիզիոլոգիայի ԳՀԻ–ն։ Մոսկվայի, Լե– նինգրադի, Կիևի և Ալմա Աթայի ֆիգ– կուլտուրայ ւն ինստ–ներում գործում են մասնագետների որակավորման բարձ– րացման ֆակուլտետներ։ ՖԻձՈՅԻ ՓՈՐՁ, շարժվող միջավայրե– րում (մարմիններում) լույսի արագության որոշման վորձ։ Իրականացրել է ֆրանս․ ֆիզիկոս Ա․ Ֆիզոն (A․ Fizeau, 1819– 1896), 1851-ին և պարզել, որ լույսը մա– սամբ աար!վում է շարժվող միջավայրով։ Լույսի արագությունը շարժվող միջա– վայրում հավասար է c/nztav, որտեղ c/n-ը լույսի արագությունն է անշարժ մի– ջավայրում, ո–ը՝ միջավայրի բեկման ցու– ցիչը, v-ն՝ միջավայրի արագությունը դի– տորդի նկատմամբ (այսինքն՝ հաշվարկ– ման լաբորատոր համակարգում), a-ն՝ տարման գործակիցը, «+» և «–» նշան– ները համապատասխանում են լույսի և միջավայրի շարժման միևնույն և հակա– ռակ ուղղություններին։ Ֆ․ փ․ հաստատել է տարման գործակցի համար Օ․ Ֆրե– նեչի ստացած բանաձևը․ a=l – 1/ո2։ Ֆ․ փ․ կարևոր դեր է խաղացել շարժվող միջավայրերի էլեկտրադինամիկայի կա– ռուցման համար։ Ավելի ուշ այն դարձել է հարաբերականության հատուկ տեսու– թյան փորձարարական հիմնավորումնե– րից մեկը, որտեղ a-ն ստացվում է արա– գությունների գումարման ռելյատիվիս– տական բանաձևից՝ v/c-ի առաջին կար– գի անդամներով սահմանափակվելու դեպքում։ Դիսպերսիան (ո–ի կախումը լույսի ալիքի X երկարությունից) հաշվի առնելիս տարման գործակցի մեջ ավե– լանում է ±(X/n)(dn/d)v նոր գումարելի, որը տեսականորեն ստացել է Տ․ Լորենցը, իսկ 1914-ռն փորձով հաստատել է Պ․ Զե– եմանն աշխատակիցների հետ։ ՖԻձՈհԼԻ, Ֆ ու զ ու լ ի, Մուհամմեդ Սու– լեյման օղլի (1494, Քերբելա, Իրաք – 1556, Քերբելա, Իրաք), ադրբեջանցի բա– նաստեղծ։ Գրել է ադրբ․, պարսկ․, արաբ․։ Ստացել է բազմակողմանի կրթություն։ Կյանքի մեծ մասն անց է կացրել Բաղդա– դում։ Ֆ–ու բանաստեղծական ժառանգության մեջ մեծ տեղ է գրավում քնարերգությունը, հատկապես՝ գազելն ու քասիդը։ Հաս– տատելով մարդու երկրային սիրո իրա– վունքը՝ բանաստեղծն ընդդիմանում է Ֆիզուլի մահմեդական կրոնի արգելքներին ու կա– նոններին։ Ֆ–ու պռեզիան հումանիստա– կան է, արտահայտում է ատելություն ամեն մի բռնության նկատմամբ, տիրակալնե– րին կոչ է անում լինել արդարամիտ և հո– գատար՝ հպատակների հանդեպ։ Ֆ–ու փիլ․ քնարերգության ամենաբարձր նմուշներից մեկը «Սրտի բարեկամ» քա– սիդն է։ «Բողոք» երկը յուրատեսակ քաղ․ երգիծանք է, որտեղ խարազանել է թուրք, արքունիքում տիրող կամայականությունն ու կաշառակերությունը։ Ֆ–ու ստեղծագործության բարձրակետը «Լեյլի և Մեջնուն» (1536–37) քնարա– էպիկական պոեմն է, որի հերոսը՝ բանաս– տեղծ Մեջնունը (Կեյսը), իր կյանքի իմաստն ու երջանկությունը փնտրում է ռոմանտիկ, սիրո մեջ։ Ֆ–ու ռոմանտիկ, և, միաժամանակ, կենսականորեն ճըշ– մարիտ պոեզիան մի ամբողջ դարա– շրջան է ադրբ․ գրկ–յան ու լեզվի զար– գացման մեջ։ Նրա ստեղծագործությունը ազդեցություն է գործել ոչ միայն ադրբ․ ու թուրք, գրկ–յան, այլև Մերձավոր Արևելքի այլ ժողովուրդների գրկ–յան զարգացման վրա։ 1958-ին նշվել է Ֆ–ու ծննդյան 400-ամյակը և Բաքվում կանգնեց– վել նրա հուշարձանը։ Ու․ Հաջիբեկովը գրել է «Լեյլի և Մեջնուն» մուղամային օպերան (1907)։ Երկ․ Эсэрлэри, ч․ 1–4, Бакы, 1958–61; Избранное, Баку, 1958; Газели, М․, 1959․ Գրկ․ А р а с л ы Г․, Великий азербайд– жанский поэт Физули, Баку, 1958; Б е р- тельс Е․ Э․, Избранные труды, [т․ 2], Низами и Фузули, М-, 1962․ ՖԻԼԱ, ֆիլե (фиХп), Հին Հունաստա– նում տոհմացեղային միավորում, հետա– գայում՝ տերիտորիալ շրջան։ Հին տոհ– մական Ֆ․ տոհմատիրական ժամանակա– շրջանի Հունաստանի բնակչության քաղ․, ռազմ, և կրոն, կյանքի կենտրոնն էր։ Ֆ–ները բաժանված էին ֆրատրիաների։ Ֆ–ում իշխանությունը պատկանում էր ժող․ ժողովին, ավագների խորհրդին և կրոն․, դատական ու զինվ․ իշխանությունը մեկ անձի մեջ միավորող ընտրովի ֆիլոբա– սիլևսին։ Ստրկատիրական պետություն– ների ձևավորման ընթացքում տոհմական Ֆ–ները փոխարինվել են տերիտորիալ Ֆ–ներով։ Տերիտորիալ Ֆ–ները Ատտի– կայում դարձել են դեմոկրատ, պետ․ կա– ռուցվածքի հենարան։
ՖԻԼԱԴԵԼՖԻԱ, (Philadelphia), քաղաք ԱՄՆ–ի արլ–ում, Ատլանտ յան օվկիանոսի ափին, Փենսիլվանիա նահանգում։ 1,688 հզ․ բն․ (1983)։ Երկրի արդ․, առևտր․, տրանսպորտային, ֆինանս, և մշակու– թային խոշորագույն կենտրոններից է (ծովային նավահանգիստ)։ Զարգացած է մեքենաշինությունը, մետաղամշակումը, քիմ․, նավթավերամշակման, տեքստիլ, պոլիգրաֆ, սննդի, ռազմ, արդյունաբե– րությունը, տուրիզմը։ Գիտ․ հետազոտու– թյուն! երի կարևոր կենտրոն է։ Ունի հա– մալսսրաններ, տեխնոլոգիական ինսա,, գեղեցիկ արվեստների ակադեմիա, ար– վեստ! ւ թանգարան, թատրոններ։ Գործում է մես րոպոլիտեն։ Հիւյնադրել է Ու․ Փենը, 1682-ին, որ– պես քվակերների (կրոն, քրիստոնեական համայնքի անդամներ) բնակավայր։ XVIII դ․ Հս․ Ամերիկայում անգլ․ գաղութ– ների մշակութային կյանքի կենտրոնն Էր։ Ֆ–ի բնակիչներն ակտիվորեն մասնակցել են 1775–83-ի անկախության պատերազ– մին։ Ֆ–ում են տեղի ունեցել Մայրցամա– քային 1-ին և 2-րդ կոնգրեսների նիստերը, ընդունվել Անկախության դեկչարացիա / 776–ւ ւ և ԱՄՆ–ի սահմանադրությունը (1787]։ Л790–1800-ին ԱՄՆ–ի մայրաքա– ղաքն Էր, մինչև 1830-ական թթ․՝ երկրի գլխ․ ֆինանս, կենտրոնը։ XVIII դ․ վեր– ջին --XIX դ․ սկզբին Ֆ․ ԱՄՆ–ի ամենա– մեծ Քաղաքն Էր, XIX դ․ աբուիցիոնիզէ1ի հենարանը, XIX դ․ կեսից՝ բանվ․ շարժ– ման կենտրոններից։ Հրապարակ Ֆիլադնլֆիայում Հայերը Ֆխադելֆիայում։ Ֆ–ի հայ համայնքը ձևավորվել է XIX դ․ վերջին – XX դ․ սկզբին, երբ այստեղ են հաստատ– վել Արմ․ Հայաստանից (Արաբկիրից, ՑոզգԽստից, Մալաթիայից ևն) գաղթած հայեւը։ Մակայն հայտնի է նաև, որ դեռ ԱՄՆքում քաղաքացիական պատերազմի (1861–65) ժամանակ Ֆ–ի հոսպիտալում աշիատել են երեք Խայ բժիշկներ։ Գաղու– թը աովարացել է 1895–96-ի հայկ․ ջար– դերից և, հատկապես, առաջին համաշ– խարհային պատերազմից հետո, երբ այս– տեղ ւսպաստանեցին բազմաթիվ ․հայ գաղ– թակսններ։ Սկզբնական շրջանում Ֆ–ի հայերի մեծ մասն աշխատում էր գործա– րաններում, կային և արհեստավորներ ու մանրածախ առևտրով զբաղվողներ։ Հա– մայնքի կազմավորման հետ ստեղծվել են ազգ․ կազմակերպություններ․ 1899-ին՝ «Հայոց առաջադիմական ընկերությունը», 1910-փն՝ ՀԲԸՄՖ–ի մասնաճյուղը, 1911-ին՝ «Արսէբկիրի ուսումնասիրաց միությունը», լույս են տեսել պարբերականներ, առա– ջինը՝ «Պայքար» թերթը, 1914-ին։ 1986-ին Ֆ–ում բնակվում էր շուրջ 10 հզ․ հայ, որոէց մեջ բացի բանվորներից ու արհես– տավորներից, շատ են գորգավաճառներն ու ոսկերիչները, կան նաև բժիշկներ, հա– մալւ արանների և կոլեջների դասախոս– ներ, պետ․ գրասենյակային ծառայողներ ևն։ Համայնքում գործում է հինգ հայկ․ եկեւեցի՝ երեքը առաքելական (Ս․ Գրի– գոր, Ս․ Սահակ–Մեսրոպ, Ս․ Երրորդու– թյուն), մեկ ավետարանական և մեկ կա–
