իրականացվել՝ 1946-ին, II-ը ստեղծվել է 1956-ին՝ 1961-65-ի համար, 111-ը՝ 1965-70-ի համար, ընդգրկում էր 13 բազային մոդելներ։ Մշակվել է IV տիպաժը 1971-80-ի համար, ընդգրկում է 10 բազային մոդելներ, որոնց աշխատանքային արագությունները հասնում են 35 կմ/ժ-ի։ Կապված արագության մեծացման հետ՝ մշակվել են կախոցի նոր առաձգական տարրեր, խցիկը դարձել է առավել հարմարավետ, հերմետիկ, տաքացման հարմարանքով և կոնդիցիոներով, օդափոխիչով են։ Մշակվում են էլեկտրական և հիդրավլիկական հաղորդակներով Տ-ներ, աստիճանաբար կիրառվում են ավտոմատացման հարմարանքներ։
ՏՐԱԿՏՈՐԱՇԻՆՈՒԹՅՈՒՆ, մեքենաշինության ճյուղ, որն արտադրում է տրակտորներ, տրակտորների ու կոմբայնների շարժիչներ, դրանց համար միասնականացված հանգույցներ, ագրեգատներ, պահեստամասեր ու դետալներ։ Որպես արդյունաբերության ճյուղ Տ. գոյություն ունի 1917-ից, երբ Ֆորդի ձեռնարկություններում (ԱՄՆ) սկսվեց տրակտորների զանգվածային արտադրությունը։ ՍՍՀՄ-ում Տ. կազմակերպվել է 1923-ին (առաջին տրակտորները՝ «Ֆորդզոն-Պուտիլովեց», թողարկել է «Կրասնի պուտիլովեց» գործարանը, այժմ՝ Լենինգրադի «Կիրովսկի զավոդ» միավորումը): Ստալինգրադի (այժմ՝ Վոլգոգրադի) և Խարկովի առաջին մասնագիտացված տրակտորաշինական գործարանները թողարկել են ՍՏԶ-ԽՏԶ մակնիշի անվավոր տրակտորներ։ Չելյաբինսկի տրակտորաշինական գործարանում 1933-ին սկսվել է թրթուրավոր ծանր (Ս-60), իսկ 1936-ին՝ նմանատիպ, բայց դիզելային շարժիչով (Ս-65) տրակտորների արտադրությունը։ 1937-ից Ստալինգրադի ու Խարկովի գործարանները թողարկել են ՍԽՏԶ-ՆԱՏԻ թրթուրավոր տրակտորներ, որի շնորհիվ ՍՍՀՄ-ը այդ տիպի տրակտորների արտադրությամբ 1948-ին գրավել է աշխարհում 1-ին տեղը։ Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին կառուցվել ու գործարկվել են Ալթայի, Վլադիմիրի, Լիպեցկի, վերսկսել են աշխատել Ստալինգրադի և Խարկովի ավերված գործարանները։ Ետպատերազմյան շրջանում շարք են մտել Խարկովի տրակտորների հավաքման, Մինսկի, Օնեգայի, Ուզբ. (այժմ՝ Տաշքենդի) տրակտորաշինական գործարանները։ Կիրովի գործարանը սկսել է Կ-700 (1964-ին), Պավլոդարի տրակտորների գործարանը՝ ԴՏ-75 Մ (1968-ին) տրակտորների թողարկումը։ 1962-ին Քիշնևի գործարանում կազմակերպվել է ՄՏԶ տրակտորների հետ միասնականացված վարող թրթուրավոր տրակտորների արտադրությունը։ 60-ական թթ. վերջերին ավարտվել է անցումը դիզելային շարժիչով տրակտորների թողարկմանը, ստեղծվել են տրակտորների միասնականացված տիպեր։ 1960-ին ՍՍՀՄ-ը տրակտորների արտադրությամբ գրավում էր աշխարհում 1-ին տեղը։ Բարձրանում է տրակտորների տեխ.մակարդակը՝ ավելանում է դրանց էներգահագեցվածությունը, կրճատվում նյութատարությունը, բարձրանում ունիվեր֊
| Տրակտորների արտադրությունը ՍՍՀՄ–ում | ||
|---|---|---|
| Տարիներ | հզ․ հատ | Շարժիչների գումարային հզորությունը, մլն ձ.ու․ |
| 1925 | 0,6 | 0,01 |
| 1940 | 31,6 | 1․5 |
| 1950 | 116,7 | 5,5 |
| 1960 | 239 | 11,4 |
| 1970 | 459 | 29,4 |
| 1984 | 571 | 50,9 |
սալությունը, որակն ու հուսալիությունը բարելավվում են տրակտորիստի աշխատանքի պայմանները։ Սոցիալիստ, մյուս երկրներից տրակտորների խոշոր արտադրողներ են Ռումինիան (1983-ին առանց այգեբանջարանոցային տրակտորների՝ 82,7 հզ. հատ), Հարավսլավիան (56 հզ. հատ), Լեհաստանը (55,5 հզ. հատ): Կապիտ. երկրներից՝ Տ. հատկապես զարգացած է ԱՄՆ-ում (1982-ին առանց այգեբանջարանոցային տրակտորների՝ 101 հզ. հատ), ճապոնիայում (203 հզ. հատ, 1980), Իտալիայում (92,8 հզ. հատ):
ՏՐԱԿՏՐԻՍ, (<լատ. tractus ձգված) հարթ տրանսցենդենտ կոր, որն ուղղանկյուն դեկարտյան կոորդինատական համակարգում տրվում է հավասարումով,
[բանաձևը]
որտեղ a-ն հաստատուն է։ А(0,а) կետը Տ-ի շրջման կետն է U կոչվում է Տ-ի գագաթ։ Տ-ի բնորոշ հատկությունն այն է, որ նրա շոշափողի այն հատվածը, որը
[գծագիրը]
գտնվում է շոշափման կետի և Օx, առանցքի միջև, հաստատուն մեծություն է՝ a (տես նկ.): Տ. սիմետրիկ է Օy առանցքի նկատմամբ, իսկ Օx; առանցքը նրա ասիմպտոտն է։ Տ. ասիմպտոտի շուրջը պտտելիս ստացվող մարմինը կոչվում է պսևդոսֆերա։
ՏՐԱՄԱԲԱՆԱԿԱՆ ԱՏՈՄԻԶՄ, փիլ.յան մեջ պլյուրալիստական և նոմինալիստական ուսմունք, որը մշակել են Բ.Ռասելը և Լ.Վիտգենշտայնը, 1910-20-ական թթ.։ Աշխարհի մասին գոյաբանական պատկերացումը Տ. ա. բխեցնում է լեզվի (ըստ էության՝ լեզվամտածողության) տրամաբանական կառուցվածքից, քանի որ վերջինս համարում է աշխարհի կառուցվածքի արտապատկերումը։ Սովորական գործածական լեզվի մեջ տրամաբանական կառուցվածքը մթագնված է. այն, ըստ Տ. ա-ի, կարող է բացահայտվել տրամաբանորեն կատարյալ իդեալական լեզվի մոդելի միջոցով, որը կառուցվում է մաթ. կշռադատությունների ներկայացման համար նախատեսված՝ Ռասելի և Ուայտհեդի «Principia Mathematica»-ի սկզբունքներով։ Ըստ այդմ, աշխարհի վերջնական անբաժանելի տարրեր համարվում են «ատոմական փաստերը» (այն է՝ որեէ հատկությամբ կամ հարաբերությամբ տրված առարկաները), որոնց վերաբերում են «ատոմական ասույթները» (հատկության կամ հարաբերության պարզ դատողությունները): Ինչպես որ ասույթների կապերն են արտաքին, քանի որ բաղադրյալ ասույթների ճշմարտային արժեքը այն կազմող «ատոմական ասույթների» ճշմարտային ֆունկցիան է և կախված չէ դրանց իմաստից, այդպես էլ «ատոմական փաստերն» են միմյանցից անկախ։ Ուստի աշխարհը փաստերի համախմբություն է և ոչ թե ամբողջականություն։ Պլյուրալիստական այս ըմբռնումը հակադրվում էր նորահեգելական Ֆ. Հ. Բրեդլիի ուսմունքին, ըստ որի եզակի փաստերը գոյություն ունեն (և ճանաչելի են) միայն որպես ամբողջի պատառիկներ։ Տ. ա-ին հատուկ նոմինալիզմի և նեղ էմպիրիզմի հարուցած իմացաթանական-մեթոդաբանական դժվարությունները Ռասելին և Վիտգենշտայնին դրդեցին հետագայում հրաժարվել դրանից։ Անհնարին եղավ նաև լեզվամտածողության տրամաբանական կառուցվածքը տեղավորել Տ. ա-ի առաջարկած ձևական տրամաբանական մոդելի մեջ։
ՏՐԱՄԱԲԱՆԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆ ԹՀՄ-ի, երկուական կոդերի հետ բոլոր կարգանիշներով կատարվող գործողություն, որն իրականացվում է ասույթների տրամաբանության կանոններով։ Հիմնական և առավել տարածված Տ. գ-ներն են. ժխտում, բազմապատկում (կոնյունկցիա), գումարում (դիսյունկցիա), համարժեքություն։ Այդ Տ. գ-ները բավական հեշտությամբ իրականացվում են տրամաբանական տարրերի միջոցով, իսկ ցանկացած բարդ Տ. գ. կարելի է ի վերջո հանգեցնել երեք (ժխտում, բազմապատկում, բաժանում) Տ. գ-ների։ Հաճախ Տ. գ. են համարում նաև կոդերի տեղաշարժը, թվի նշանի և այլ գործողություններ։ Ունիվերսալ հաշվողական մեքենաներում Տ. գ-ները հնարավորություն են տալիս իրականացնել տվյալների վերակոդավորում և խմբագրում, ծրագրի կատարման ընթացքի կառավարման համար ինֆորմացիայի փնտրում՝ արդյունքների հետագա վերլուծությամբ։
Գրկ. Каган Б. М., Каневский М.М., Цифровые вычислительные машины и системы, 2 изд., М., 1973.
ՏՐԱՄԱԲԱՆԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ, տրամաբանական ասույթներ և պրեդիկատներ կամ տրամաբանական արժեքներ ձևափոխող գործողություններ։ Ասույթային Տ. գ. (կոնյունկցիա՝ &, դիզյունկցիա՝ V, իմպլիկացիա՝ ժխտում՝ կամ ՝ ¬) վերաբերում են ասույթներին կամ տրամաբանական արժեքներին, մոդալ տրամաբանությունում դիտարկվում են նաև՝ <> («հնարավոր է») և □ («անհրաժեշտ է») ասույթային Տ. գ.։ Պրեդիկատները ձևափոխող Տ. գ. են քվանտորները։ Օգտագործվում են նաև հատուկ տիպի Տ. գ., ասենք, Դ. Հիլբերտի սահմանած ε օպերատորը, որի կիրառման արդյունքում, օրինակ, х+1 < у < x+3 պրեդիկատի նկատմամբ բնական թվերի տիրույթում ստացվում է εy(х+1 < у < x+3) («այնպիսի у, որի համար տեղի ունի х+1 < у < x+3 պայմանը»), այսինքն՝ у=x+2 ֆունկցիան։
