Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 13.djvu/114

Լևոն P-ի դիմանը– կարն ըստ դրամի Թագավորության ժամանակաշրջան (1198–1375)։ 1196-ին Գերմանիայի Հայնրիխ YI կայսրը կազմակերպել է խաչակրաց նոր արշավանք, իր զորքերի առաջնորդ Լյուբեկցի Կոնրադ արքե– պիսկոպոս Ծիրանավորին հանձնարա– րելով Լեոն P-ին օծել Հայոց թագավոր։ 1196-ին Լեոն P-ի թագն շտապել է ճանաչել նաև Բյուզանդիայի Ալեքսոս III Անգելոս կայսրը։ 1197-ին Կոնրադ արքեպիսկո– պոս Ծիրանավորը Հայևրիխ VI-ի մահվան կապակցությամբ վերադարձել է հայրե– նիք, Լեոն P-ի թագաշնորհումը հանձնա– րարելով Մայնցի արքեպիսկոպոս Կոն– րադ Վիտելսբախիև։ Լեոն P-ի թագադըր– ման արարողությանը, որը տեղի է ունե– ցել 1198-ի հունվարի 6-ի Ս․ ծննդյան օրը, Տարսոն քաղաքի Ս․ Սոփիա մայր տաճա– րում, ներկա են եղել Բյուզանդիայի, Գեր– մանիայի Սրբազան կայսրության, Բաղ– դադի խալիֆայի, հարևան այլ երկրների, Մեծ ու Փոքր Հայոց պ ատվիր ակ ութ յուե– ևերը, Տարսոևի Հուևաց պատրիարքը, Ասորվոց և Հայոց կաթողիկոսները, բազ– մաթիվ հայ արքեպիսկոպոսներ, եպիսկո– պոսներ, իշխանևեր, Հայոց զորաբանակը, ժող․ խավերը։ Գրիգոր Զ Ապիրատ կա– թողիկոսը հայկ․, իսկ Գերմանիայի Սըր– բազան կայսրությաև և պապի ներկա– յացուցիչը՝ լատին, ծեսով, Լևոև Բ–իև հաև– դիսավոր ութ յամբ օծել են «Թագավոր ամե– նայն հայոց, և եահաևգիև Կիլիկէացոց, և Իսավռիոյ* տիտղոսևերով։ ժամանակա– գիրները Լևոն Բ–ի թագադրությունը գնա– հատել են որպես քաղ․ մեծագույև իրա– դարձություն՝ Հայոց կործանված թագա– վորության վերականգնում։ Տոնակատա– րությունները, զորահանդեսները, մըր– ցությունևերը տևել են 8 օր։ Երկու կայսրից թագ ընդունելու փաստով Լևոև P ընդգծել է ոչ միայն իր իշխանությաև միջազգային հեղիևակություևը, այլև չեզոքացրել նը– րանց միջամտությունները Կիլիկյան Հա– յաստանի ներքին գործերին։ Ձգտելով ստեղծել կենտրոևացված միապետու– թյուն, Լևոև Բ պատժել և հնազանդեցրել է արքունիքին ներհակ, կիսանկախ ու անջատամետ ավատատեր իշխաններին ու հոգևորականներին։ Նա խնամիական կապեր է հաստատել մի շարք քրիստոնյա պետությունևերի՝ Նիկիայի կայսրության, Երուսաղեմի թագավորության, Կիպրոսի, Հունգարիայի արքայատների հետ։ Լե– վոն Բ հետևողական պայքար է ծավալել հատկապես Անտիոքի ժառաևգության հա– մար։ Անտիոքի գահաժառանգ Ռայմոևդի U Լևոնի եղբոր դուստր Ալիսի ամուսնու– թյունից (1194) 3 կամ 4 տարի հետո մա– հացել է Ռայմոևդը։ Այր զավակ չունենա– լով, Լևոև Բ Ռայմոնդի նորածին որդուն՝ Անտիոքի գահաժառանգ Ռուբեն–Ռայմոն– դին որդեգրել և հռչակել է ևաև Հայոց թագաժառանգ։ Այդ քայլով ևա փորձել է Անտիոքի իշխանությունը (որտեղ հայերև զգալի տոկոս եև կազմել) ևույևպես միաց– ևել Կիլիկիայի թագավորությաևը։ Աա– կայև Բոհեմուևդ III Կակազի կրտսեր որ– դին՝ Տրիպոլսի դուքս Բոհեմուևդ IV Միակ– նանին, մերժելով Ռուբեն–Ռայմոևդի իրա– վուևքը, Տաճարական օրդենի ասպետ– ների և Հալեպի ամիրայությաև զիևակ– ցությամբ 1201-իև խլել է Աևտիոքի գահը։ Խաղաղ բաևակցություններով արդյունքի չհասնելով, 1203-ի ևոյեմբ․ 11-իև հայկ․ զորքերը մտել եև Աևտիոք և տապալել Բոհեմուևդ IV-իև։ Լևոև Բ պատաևի Ռու– բեն–Ռայմոնդին բազմեցրել է դքսության գահին՝ Ալիսին կարգելով խևամակալու– հի։ Այս առթիվ Լևոև Բ–ի աևունով Անտիո– քում հատվել է արծաթյա լատինագիր շքադրամ։ Ռայմոնդի գահը 1210-իև ճա– նաչել են նաև Գերմաևիայի կայսրը և Հռոմի պապը։ 1209-իև և 1211-ին Նիկիա– յի կայսր Թեոդորոս Լասկարիսի դաշ– նակցությամբ հայկ․ բանակը ջախջախել է սպառնալից դարձած Իկոնիայի սուլթա– ևությաև զորքերև և հասել միևչև Կեսա– րիա։ Լևոն Բ զորքերին այնտեղից դուրս է բերել խոշոր ռազմատուգանք ստանալուց և սուլթաևի հետ ձեռևտու հաշտությաև պայմաևագիր ստորագրելուց հետո։ Իկոնիայի թուրքերը 1216-ի հունվարին, խախտելով հաշտության պայմաևագիրը, խուժել եև Կիլիկիա և պաշարել սահմանա– յին Կապաև բերդը։ Հայկ․ հեծելազորի մի մասով թշևամուև ըևդառաջ ելած Կոս– տաևդիև գուևդստաբլը Շողակաևի դաշ– տում տեղի ուևեցած ճակատամարտում, ժամանակին օժանդակություև չստանա– լով Մեծ իշխաև և պայլ Ադաևի գլխավորած զորաթևից, շրջապատվել և մի շարք զո– րականների հետ գերի է ընկել։ Սակայն շուտով հայկ․ բաևակը թշնամուն դուրս է շպրտել երկրի սահմաևներից։ 1219-ին Լուլուա և Լավ զատ ամրոցների զիջման գնու| Լևոև Բ գերությունից ազատել է Կոստանդին գունդստաբլին և մյուս հայ իշխաններին։ 1219-ի սկզբին ֆրաևկները՝ Գիլյոմ դը Ֆարաբելի գլխավորությամբ, դավադրաբար գրավել են Անտիոքը և Ռուբեև–Ռայմոնդին մատևել փախուստի։ Իր հովանավորյալի աևկայուն և թուլակամ վարքից հիսաթափված՝ Լևոև P նրան զրկել է Հայոց գահի իրավունքից և գա– հաժառաևգ հռչակել իր մանկահասակ դուստր Զաբելին։ Լևոև Բ–ի օրոք Կիլիկիա– յի հայկ․ թագավորության սահմանները տարածվել են Սելևկիայից մինչև Աևտիոք, Միջերկրական ծովեզերքից մինչև Տավրո– սի ու Աևսփւոավրոսի լեռևերը։ Բուն Կի– լիկիայից բացի, Հայոց թագավորության մեջ մտել են Պամփիլիան, Իսավրիան, Լիկաոնիան, Կադառնիան ու Գերմանի– կեն։ Երկրի սահմանները հսկելու և պաշտ– պաևելու համար վերաշիևվել եև հին բեր– դերը, հիմնվել նոր ամրությունևեր ու հըս– կիչ դիտաևոցևեր, հզորացվել է Հայոց բանակը, հաստատվել ուսուցման որոշա– կի կարգ ու կանոն։ Հայաստանի պետ․ կարգի ավանդույթների հիման վրա կա– նոնավորվեյ եև կառավարման մարմին– ները՝ արքունի գործակալությունևերը, սահմաևվել վասալևերի տեղերև ու պար– տականությունները։ Տևտ․ կյանքը խթա– նելու համար բարեկարգվել են քաղաք– ները, բանուկ ճաևապարհևերը, առևտր․ արտոնյալ պայմանագրեր կևքվել (1201, 1212) Վեևետիկի, Ջեևովայի, Պիզայի և ուրիշ վաճառաշահ քաղաքևերի ու երկըր– ևերի հետ, կազմակերպվել է առևտր․ նա– վատորմիղ, հատվել արծաթյա և ոսկյա դրամներ։ Պետ․ կայուև հարկեր սահմա– նելու համար հաշվարկվել են երկրի գյու– ղերը, ագարակները, այգիները, անդաս– տանները։ Պետ․ թոշակով հիմնվել են աղքատանոցևեր ու գոդյաց տևեր, նորոգ– վել հին վանքերը, հիմնվել նորերը (Ակ– ների, Գայլու նն) և ևրաևց կից բացվել վարժարաններ, դպրատներ։ Մահից առաջ Լևոև Բ պետությաև խևամակալևեր է կար– գել Կոստաևդին սպարապետին, Գաստո– նի տեր Ադաևին և Հովհաննես Զ Սսեցի կաթողիկոսիև՝ գահը հաևձևելով իր ան– չափահաս դստեր հետ պսակված Հուև– գարիայի արքայազև Աևդրեիև։ Սակայև վերջիևս հրաժարվել է Հայոց գահից։ Օգտվելով պատեհ իրադրություևից՝ Ռու– բեև–Ռայմոևդը փորձել է գրավել գահը, բայց Կոստաևդիևը պարտությաև է մատ– նել նրան և բանտարկել Տարսոնում։ Կոս– ւռանդին սպարապետը, իշխաևությունը կենտրոևացևելով իր ձեռքում, 1226-ին մեծամեծ հայ իշխանևերի համաձայնու– թյամբ Զաբելին պսակելով իր 13-ամյա որդի Հեթումի հետ, նրան հռչակել է Հայոց թագավոր։ Հեթում Ա (1226–68) Հեթում ll-ի պատ– կերով դրամ դարձել է ևոր արքայատաև՝ Հեթումյան– ների հիմնադիրը։ Այնուհետև պետ․ գլխ․ գործակալություններն սկսել են վարել Հեթումյան տաև ներկայացուցիչները՝ երկրի կառավարումը կենտրոևացևելով իրեևց ձեռքում։ Հեթում Ա–ի ավագ եղբայր Սմբատը ևշաևակվել է սպարապետ (գուև– դըստաբլ) և Հայոց բաևակը վարել շուրջ 50 տարի։ Հեթում Ա–ի եղբայրևերից Լևո– ևը կարգվել է բանակի սպառազինմաև և մատակարարման հրամանատար (մարա– ջախտ), Օշինը՝ պայլ, Բարսեղը՝ Աիս մայ– րաքաղաքի արքեպիսկոպոս և Գրազարկի վաևահայր։ Հեթումյանների ամրոց Լամբ– րոնը հանձևվել է Հեթում Ա–ի քեռուն՝ Կոստանդիև իշխաևիև, որը վարել է թա– գադրության գործակալությունը։ Իսկ Կոռիկոս ամրոցը վերադարձվել է նախկին մարաջախտ Վահրամի որդիներիև։ Հեթում Ա–ի գահակալմաև ժամաևակ թաթար–մոևղոլ․ վաչկատուն ցեղերը, նվա– ճելով Մերձավոր Արևելքի երկրևերը և 1243-իև պարտության մատնելով Փոքր Ասիայում հաստատված սելջուկյան թուր– քերին, սկսել են սպառնալ Կիլիկյան Հա–