յասաանի 1260–1309 թթ․ քաղ, իրա– դարձությունների պատմությանը։ Ներ– սես Պալիենցի ժամանակագր․ հատված– ները կարևոր տեղեկություններ են բո– վանդակում XIII դ․ վերջիև քառորդում հայ եգիպտ․ փոխհարաբերությունների մասին։ Թոմաս Կիլիկեցիև հայկ․ առաջին «Աշխարհացոյց»-ի հիման վրա գրել է «Աահմաևք իշխանութեան աշխարհի Մե– ծաց Հայոց» պատմաաշխարհագր․ երկը՝ ավելացնելով Կիլիկյան Հայաստանի աշ– խարհագրությունը, որի մեջ զգալի տեղե– կություններ է հաղորդում երկրի բուսա– կանության ու բերքերի մասիև։ Պատմագր․ արժեք ունեն Վարդան Այգեկցու նամակ– ները, խրատներև ու առակները, բազմա– թիվ ձեռագրերի հիշատակարաններն ու վիմական արձանագրությունները։ Իրավունքը։ Հասնելով պետ․ անկախու– թյան, Կիլիկյան Հայաստանում հասա– րակական–քաղ․ իրավահարաբերություն– ևերը կարգավորելիս, սկզբում առաջնորդ– վել են «Հայոց կանոնագրքով» և ժողով– ների կաևոնական որոշումներուլ։ XII դ․ վերջին Ներսես Լամբրոնացիև պակասը որոշ չափով լրացևելու համար թարգմա– նել է բյուզ․ «Զինվորական օրենքները», իսկ XIII դ․ կեսին Սմբատ Սպարապետը թարգմանել է «Անտիոքի ասսիզները»։ Սակայն այդ օրենքները, ընդգրկելով իրա– վահարաբերությունների սահմանափակ բնագավառ և լինելով հայերի համար զգալիորեն օտարոտի, չեն բավարարել պետությաև պահանջները։ Ուստի Սմբատ Սպարապետը, օգտագործելով հայ միջ– նադարյան իրավագիտության նվաճումնե– րը, 1265-ին աշխարհիկ հայերենով կազ– մել է «Դատաստանագիրք» անուևով ազգ․ օրենսգիրքը։ Հայ միջնադարյաև իրավուև– քի այդ գլուխգործոց երկը կազմելիս հե– ղինակը բծախնդրությամբ օգտագործել է ունեցած իրավաբան, գրեթե բոլոր աշ– խատություններն ու փաստաթղթերը («Կա– Հսոձռագխքփ ,tժոդովննրի կանոնա կաս որոշումներ, սովորութական կանոն– ներ, Ներսես Շևորհալու «Թուղթ ըևդհան– րական», Մխիթար Դոշի «Դատաստանա– գիրք Հայոց», բյուզ․ «Զինվորակաև օրենք– ներ», «Անտիոքի ասսիզներ», միջազգա– յին զանազան պայմանագրեր), դրաևք ստեղծագործաբար (ձևով և էությամբ) համապատասխանեցնելով Կիլիկյան Հա– յաստանի հասարակ․–քաղ․ հարաբերու– թյուններին, նրա տեղական պայմաննե– րին ու գործնական պահանջներին, ներ– մուծելով երկրի կյանքից թելադրված բազ– մաթիվ նոր օրենքևեր։ 7 բաժնից և 202 հոդվածից բաղկացած «Դատաստանագիր– քը» բովանդակում է իրավունքի գրեթե բոլոր ճյուղերը՝ պետ․, եկեղեց․, քաղա– քաց․, ամուսնաընտաևեկան, գրավդըր– ման, ժառանգ․, քրեական, դատական, առևտր․ ևն։ Իրավ, կանոնները շարադըր– ված են հստակորեն և համակարգված։ «Դատաստաևագրքի» քաղ․ սկզբուևքն է եղել՝ ամրապնդել թագավորի գերագույև իշխաևություևը և պետությաև հետագա կեևտրոևացումը։ Պետ․ գերագույն իշ– խանություևը իրեև է եևթարկել ամբողջ իրավահարաբերություևները՝ եկեղեցուն սահմանավւակելով կրոևաբարոյական հարաբերությունևերի շրջաևակում։ Կի– լիկյան Հայաստանում հայ հոգևորակա– նությունը զրկվել է երկրի դատավար, իշ– խանությունը գլխավորելու դարավոր իրա– վուևքից և եևթարկվել աշխարհիկ պետ․ դատարանին։ Բարձրաստիճան հոգևորա– կանությունն ընտրվել է պետության հըս– կողությամբ ու հավանությամբ։ Ելնելով երկրում ապրանքադրամ․ հարաբերու– թյունների զարգացմաև շահերից՝ հողի սեփակաևատիր․ իրավունքն զգալիորեև ազատել է կաշկաևդումներից ու ընդար– ձակել նրա գևմաև ու վաճառքի շրջաևակը (բացառությամբ եկեղեցա–վանքապատ– կան կալվածևերի), որպեսզի հողեր կարո– ղաևաև ձեռք բերել նաև բնակչության մյուս, հատկապես քաղաքի արհեստավոր, ու առևտր․ ուննոր խավերը։ Օրեևքը պաշտպաևել է սեփականատիրոջ իրա– վունքները՝ պահանջելով վնասի հատու– ցումը կենսագործել պետ․ դատարանի միջոցով։ «Դատաստանագրքի» մի շարք հոդված– ները վերաբերում են ամուսնաընտանե– կաև հարաբերություններին։ Ըստ Սմբատ Սպարապետի, եթե առողջ ու ամուր չեն ընտանեկան բջիջները, ապա առողջ ու հաստատուև չէ նրանցից բաղկացած պե– տությունը։ «Դատաստանագիրքը» ջանա– ցել է կայունացնել հայ ընտաևիքը, ամրա– պնդել հոր իշխաևություևը, բայց միա– ժամաևակ մեղմացևել ամուսևալուծու– թյաև հևավաևդ ու կաշկաևդիչ պայման– ները։ Օրենքը չի ճանաչել առանց փոխա– դարձ համաձայնության, անչափահասնե– րի և առևանգմամբ ամուսնությունները։ Հանցագործությունևերը պատժելու իրավուևքը վերապահվել է միայև պետու– թյաևը, ևրա դատակաև մարմիևներին։ Հանցագործի աևհատակաև պատասխա– նատվությունը հռչակվել է քրեական–իրա– վակաև սկզբուևք։ Հոգեկաև հիվաևդևերը դիտվել են անմեղսունակ և չեն պատժվել։ Լիակատար պատասխանատվություն է սահմանվել 12-ից բարձր տարիքի համար։ Հարբած վիճակում կատարած հանցա– գործությունը պատժվել է խիստ, որով– հետև հարբեցողությունը ևս դիտվել է հաևցագործություն։ Կանխամտածված կամ դիտավորյալ հանցագործությունը, հայրենիքի դավաճանությունը, եկեղեցու, կյանքի ու առողջության, նյութակաև բա– րիքևերի դեմ ուղղված հանցագործություև– ևերը պատժվել եև առավել խստությամբ։ «Դատաստաևագրքում» սահմաևված եև պատիժևերի զաևազաև տեսակևեր՝ մա– հապատիժ, հաշմություև, գաևահարու– թյուն, ազատազրկում, գույքի բռնագրա– վում, արտաքսում նն։ Առողջապահությունը։ Հայ միջևադար– յան մշակույթի ընդհանուր վերելքի պայ– մաններում Կիլիկյան Հայաստանում XII– XIV դդ․ նոր զարգացում է ապրել առող– ջապահությունը։ Հայոց արքուևիքը խրա– խուսել և հովաևավորել է բժիշկևերիև, երկրի տարբեր շրջաններում ու քաղաք– ևերում բացել հիվանդանոցևեր ու խևամա– տևեր։ Երկրում հիվաևդությունները և հա– մաճարակները կաևխելու համար բազ– մաթիվ կաևոևներ է սահմանել պետ․ օրենսդրությունը, արգելվել է հիվանդևե– րի, աևչափահասևերի ու մերձավորևերի ամուսևություևը։ Բժշկ․ հսկողությաև եև եևթարկվել ևորապսակևերը, խիստ մի– ջոցներ ձեռնարկվել անառակությաև, սեռ․ սաևձարձակությաև, հարբեցողությաև դեմ, խրախուսվել է մանկածնությունը, հիվաևդևերև ազատվել են ծոմերից ու հարկերից։ Նույնիսկ առանձիև հոդվա– ծով սահմանվել է առողջապահությանը նպաստող բույսեր աճեցնել երկրի բոլոր բնակավայրերում։ Կիլիկիայի հռչակված հիվաևդաևոցևերում, առողջարաններում, ջերմուկևերում ու հաևքայիև այլ ջրերում բուժվել են ոչ միայն հայեր, այլև շատ օտարերկրացիևեր։ XII դ․ ասորերեևից, արաբերեևից, հու– ևարեևից թարգմաևվել եև մի շարք բըժշ– կագիտ․ կարևոր երկեր։ Հայ բժիշկևերը քաջածաևոթ եև եղել համաշխարհայիև բժշկագիտությաև դասական հեղիևակևեր Հիպոկրատեսի, Կղավդիոս Դաղեևոսի, Փիլիպպոսի, Պավղոս Եգիևացու, Իբև Սի– ևայի (Ավիցենա) և այլոց երկերիև, քնևա– դատաբար օգտագործել դրանք։ Երկրի բարձրագույն դպրոցներում բժշկությունն ուսուցանել են բազմաթիվ հանրագիտ․ առարկաևերի տիրապետումից հետո։ Ուսուցումն ընթացել է գործևակաև ցու– ցադրմաև եղաևակով։ Ներքին օրգանևե– րի բևակազմությանն ու տեղադրությաևը ծանոթանալու համար մահապարտներիև եևթարկել եև կեևդաևի հատումների, կա– տարել դիահերձումներ, փորձի, դիտո– ղակաևությաև հիմաև վրա հաևգել ստույգ գիտելիքևերի։ Կիլիկյաև Հայաստաևում մեծ հռչակ եև վայելել Մխիթար Հերացիև, Աբուսայիդը, Դրիգորիսը, Սիմեոևը, Միքայելը, Ահա– րոևը, ՍտեՓաևոսը, ճոսլիևը, Սարգիսը, Հակոբը, Դեղիև, Աիմավոնը, Վահրամը և ուրիշ բժիշկևեր։ Մ․ ԿաավասաԱ
ՖԵՈԴԱԼԻԶՄԻ ՔԱՅՔԱՅՄԱՆ ԴԱՐԱՇՐՋԱՆ Հայաստանի քաղաքական վի– ճակը և սոցիալ–տնտեսական հարաբերությունները XIV– XVIII դդ․ 1330–40-ակաև թթ․ իլխաևական տե– րության մեջ ծայր առած անիշխանության ժամանակաշրջանում Չոբանյան ամիրա Հասան Փոքրը, հաղթելով Ջելայիրյան ամիրա Հասան Մեծին, իր տիրապետու– թյանը ենթարկեց Հս․ Իրանը, պարսկ․ Իրաքը, Ատրպատականը և գրեթե ամ– բողջ Հայաստաևը։ Ոսկե Հորդայի Ջա– ևիբեկ խաևի արշավանքից և Թավրիզի գրավումից հետո, 1358-ին Զելայիրյան– ևերը վերստիև տիրեցին Ատրպատականը։ Ատրպատականում և Հայաստաևում հաստատված թուրքմեև․ ցեղերի միջև ծավալված պայքարն ընդհատվեց Լեևկ– թեմուրի արշավաևքևերի ժամաևակ (1385-1403)։ Վերջիևիս մահից (1405) հետո կարակոյուևլու վաչկատուև թուրք– մեև․ ցեղի առաջևորդ Կարա Ցուսուֆը պարտությաև մատևեց Զելայիրյաև սուլ–
