Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 13.djvu/135

ցին երկրի արտադրող, ուժերի և ժողո– վըրդի մշակութային առաջընթացի հա– մար։ Արլ․ Հայաստանը դարձավ հայ ժո– ղովրդի ազգահավաքման և ազգ․ համա– խմբման հուսալի օջախ։ Տնտ․ և մշակու– թային առաջընթացը, ռուս, առաջադիմա– կան մշակույթի բարերար ազդեցությունը, Արլ․ Հայաստանի ժող․ զանգվածների մղած դասակարգային պայքարի համա– ձուլումը ռուս ժողովրդի մղած դասակար– գային պայքարի հետ հնարավորություն ընձեռեցին հայ ժողովրդի արլ․ հատվա– ծին ապագայում ձեռք բերելու իրական ազատություն։ Մերձավոր Արևելքում և Բալկաններում նույնպես սրվել էր իրադրությունը՝ կապ– ված հուն, ապստամբության և հույն ժողո– վըրղի ազգային–ազատագր, պայքարի հետ։ Արլ․ ճգնաժամը խորացրել էր հակասու– թյունները եվրոպ․ խոշոր պետությունների միջև, որոնցից յուրաքանչյուրը ձգտում էր իր բացարձակ ազդեցության տակ վերց– նել թուլացած Օսմ․ կայսրությունը։ 1826-ի մարտի 17-ին Կ․ Պոլսում Ռուսաստանի գործերի հավատարմատարը վերջնագիր ներկայացրեց Բ․ Դռանը, որով պահանջ– վում էր հանել թուրք, զորքերը Մոլդովա– յից ու Վալաքիայից, այնտեղ վերականգ– նել կարգը Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև նախորդ պայմանագրերի համաձայն, Սերբիային վերադարձնել Բուխարեստի պայմանագրով նախատեսված բոլոր իրա– վունքները, վերսկսել ռուս–թուրք․ 1816– 1821-ին ապարդյուն անցած բանակցու– թյունները ևն։ Հաշվի առնելով միջազգա– յին բարդ իրավիճակը, սուլթան Մահ– մուդ II ընդունեց վերջնագիրը։ Սակայն Օսմ․ կայսրությունը մերժեց Հունաստանին ինքնավարություն տալու եվրոպ․ տերությունների պահանջը և Նա– վարինի ծովամարտում պարտվելուց (1827-ի հոկտեմբեր) հետո Մահմուդ II 1827-ի հոկտ․ 8 (20)-ին չեղյալ հայտարա– րեց Ռուսաստանի հետ կնքված բոլոր պայմանագրերն ու համաձայնագրերը և նախապատրաստվեց պատերազմի։ Ռուս–թուրք․ պատերազմը սկսվեց 1828-ի ապրիլի 14-ին։ Պատերազմն ըն– թացավ Բալկանյան և Կովկասյան ճակատ– ներում։ Վերջինիս առաջնահերթ խնդիրն էր հնարավորություն չտալ Թուրքիային ռազմ, մեծ ուժեր կենտրոնացնելու պա– Չայ կամավորա– կան գնդի դրոշնե– րից (1827 թ․) տերազմի գլխավոր՝ Բալկանյան ճակա– տում, ինչպես նաև ամրանալ Սև ծովի կովկասյան ավւերին և ծավալվել Արմ․ Հայաստանի տարածքում։ Կովկասյան ճակատում հիմնական ռազմ, գործողու– թյունները ծավալվեցին Արմ․ Հայաստա– նում։ 1828-ի հունիսի 14-ին ռուս, զորքերն անցան սահմանը U շարժվեցին Կարսի ուղղությամբ, հունիսի 23-ին գրավեցին Կարսը, հուլիսի 23-ին՝ Ախալքալաքը, օգոստ․ 15-ին՝ Ախալցխան, օգոստ․ 22-ին՝ Արդահանը, օգոստ․ 28-ին՝ Բայազետը, սեպտ․ 12-ին՝ Ալաշկերտը։ Սև ծովի ավւե– րին գրավվեցին Անապան, Սուխումը, Փոթին։ Կովկասյան ռազմաճակատում ռուս, զենքի հաջողություններից անհանգըս– տացած, Անգլիան փորձեց կրկին Ռուսաս– տանի դեմ հանել Պարսկաստանին։ Այդ նպատակով հրահրված ռուս, լիազոր դես– պան Ա․ Ս․ Դրիբոյեդովի և դեսպանական անձնակազմի սպանությունը Թեհրանում ցանկալի արդյունք չտվեց։ Դեն․ Բ․ Բեհբութով 1829-ի փետրվարին, վերսկսելով ռազմ, գործողությունները, թուրքերը հարձակ– վեցին Ախալցխայի վրա։ Փետր․ 17-ից մինչև մարտի 4-ը թուրքերը ճգնում էին գրավեք Ախալցխայի բերդը, որի պաշտ– պանությունը ղեկավարում էր գեն․ Բ․ Հ․ Չայ գյուղացիների օգնությունը ռուս, զորքե– րին 1826–28-ի ասս–պարսկական պատե– րազմի ժամանակ (ն1յ․ Շ․ Չերթեց յան) Բեհբութովը։ Պաշարված Ախալցխային օգ– նության եկած Ի․ Դ․ Բուրցովի զորաջո– կատի օգնությամբ թուրքերը ջախջախվե– ցին և ետ շպրտվեցին։ 1829-ի ռազմ, գոր– ծողությունների նշանավոր դրվագներից էր Բայագետի պաշտպանությունը, որին գործուն մասնակցություն ունեցան հա– յերը։ Թուրքերին չհաջողվեց գրավել Բա– յազետը։ Ռուս, զորքերը, հակահարձակ– ման անցնելով, հունիսի 19–20-ին Սո– ղանլուղում ջախջախեցին թուրքերին, 24-ին գրավեցին Հասան–ղալան և հայտնը– վեցին էրզրումի պարիսպների մոտ։ Հու– նիսի 27-ին էրզրումը անձնատուր եղավ առանց դիմադրության։ Դրանից հետո մեկը մյուսի ետևից գրավվեցին Դերջանը, Քղին, Անուսը, Դյումուշխանեն, Մուշը։ Ինչպես արևելահայերը, այնպես էլ արև– մտահայերը զենքը ձեռքին մարտնչում էին ռուս, բանակի շարքերում։ Տեսնելով, որ Թուրքիան պարտվում է, արմ․ տերությունները դիվանագիտ․ ճըն– շում գործադրեցին Ռուսաստանի վրա և ստիպեցին հաշտություն կնքել։ Բանակ– ցությունները տեղի ունեցան Ադրիանու– պոլսում։ Վճռելով, որ ավելի լավ է պահ– պանել թույլ Օսմ․ կայսրությունը, քան այն մասնատել եվրոպական տերություն– ների միջև, ռուս, կողմը համեմատաբար մեղմ պայմաններ առաջադրեց։ Պայմա– նագիրը [կնքվեց 1829-ի սեպտ․ 2(14)-ին] բաղկացած էր 16 հոդվածներից և Դա– նուբյան իշխանապետությունների առանձ– նաշնորհումների վերաբերյալ առան– ձին ակտից։ Դանուբի գետաբերանը, կղզիներով հանդերձ, ինչպես նաև Սև ծովի ափերը Կուբանի գետաբերանից մինչև Ս․ Նիկոլայի ամրոցը անցնում էին Ռուսաստանին։ Ռուսաստանին էին միաց– վում նաև Ախալքալաքն ու Ախալցխան՝ իրենց գավառներով։ Թուրքիան ճանաչե– լու էր Դյուլիստանի և Թուրքմենչայի պայ– մանագրերը։ Ռուս, և օտարերկրյա առևտ– րանավերը կարող էին ազատ երթևեկել նեղուցներով։ Դանուբի ձախ ափին Թուր– քիան ամրոցներ չպետք է ունենար։ Սուլ– թանը չպետք է միջամտեր Մոլդովայի և Վալաքիայի ներքին գործերին և պետք է բավարարվեր միայն տուրք ստանալով։ Հաստատվում էր Սերբիայի փաստական ինքնավարությունը, Հունաստանին տըր– վելու էր ներքին ինքնավարություն։ Ի վնաս հայ ժողովրդի, Արմ․ Հայաստանի գրավված գրեթե ամբողջ տարածքը վե– րադարձվում էր Թուրքիային։ Ադրիանու– պոլսի պայմանագրով նախատեսվում էր թույլատրել երկու կողմերի հպատակ– ներին մեկ և կես տարվա ընթացքում ար– տագաղթել, ուստի արևմտահայերի մի Պարսկահայ գաղթա– կանները Արաքսի աՓին (նկ․ Վ․ Մաշ– կով)