Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 13.djvu/154

Բուլղարիա (1915-ից) և Անտանտը՝ Անգ– լիա, Ֆրանսիա, Ռուսաստան, որին միա– ցան ճապոնիան, ԱՄՆ են։ Պատերազմող պետությունների ծրագրում որոշակի տեղ ունեին Անդրկովկասն ու Հայաստանը, որն իր դիրքով ու նշանակությամբ կա– րող էր հենակետ դաոնալ Մերձավոր Արևելքում ամրանալու, ազդեցության նոր ոլորտներ ձեռք բերելու համար։ Պատե– րազմի անմիջական հրահրողներից ու առավել ագրեսիվ պետություններից էր կայզերական Գերմանիան։ Գերմ․ իմ– պերիալիզմի գաղափարախոս Պաուլ Ռոր– բախը գրել է․ «Հայաստանն իր աշխարհա– գրական դիրքով և մակերևույթի կազմու– թյամբ հանդիսանում է բանալիև այն դիր– քի, որը տալիս է տիրապետություն Անա– տոլիայի թերակղզու վրա և Միջագետքի հովտի վրա։ Հայաստանի անցևելը ռուս– ների ձեռքը այլ բան չէր նշանակի, եթե ոչ Թուրքիայի՝ որպես ինքնուրույն պետու– թյան, գոյության վերջ։ Իսկ մենք ներկա– յումս այնքան շահագրգռված ենք այն բա– նում, որ թուրքական պետությունը կա– րողանա պահպանել իր իևքնուրույնու– թյուևը, որ գերմանակաև կառավարու– թյունև ստիպված էր Ռուսաստաևին հայ– տարարել․ ռուսական զորքերի աևցումը թուրքական սահմանները Հայաստանում, վտանգի կենթարկի եվրոպական խաղա– ղությունը» (Р о р б a X П․, Война и гер– манская политика, 1915, с․ 11)։ Գերմանիայի վասալ և դաշնակից Թուր– քիան ևս ուներ զավթողական ծրագրեր։ Նրա կառավարողները երազում էին ստեղ– ծել, այսպես կոչված «համաթուրանական պետություն», որի կազմի մեջ կմտնեին բոլոր մահմեդականները, իսկ դրան խան– գարող մյուս ժողովուրդները կոչնչաց– վեին։ Թուրքիաև իր գլխ․ թշնամի համա– րում էր Ռուսաստանին։ Երիտթուրքերը հատկապես հավակնում էին Ռուսաստա– նից գրավել Կովկասը (որը դիտում էին որպես Թուրան ի նախադուռ), Ղրիմը, Պովոլժիեն, Միջին Ասիան և ապա Իրանի ու Աֆղանստանի վրայով շարժվել դեպի Հնդկաստան ու Չինաստան։ Ցարական Ռուսաստանը, կախման մեջ գտնվելով անգլո–ֆրաևս, կապիտալից, պատերազ– մում հանդես եկավ Անտանտի կողմում։ Ցարիզմի, ռուս, բուրժուազիայի նվաճո– ղական ծրագրերի մեջ մտնում էր նաև նեղուցների ու Արմ․ Հայաստանի գրա– վումը։ 1914-ի հոկտեմբերի վերջին գերմանա– թուրք․ նավատորմը հարձակվեց Աևաս– տոպոլի, Թեոդոսիայի, Օդեսայի ու Նո– վոռոսիյսկի վրա։ Ռուսաստանը նոյեմբ․ 2-ին պատերազմ հայտարարեց Թուր– քիային։ Բացվեց առաջին համաշխարհա– էրզրումի ճակատամարտը Ա916 թ․) յին պատերազմի Կովկասյան ռազմաճա– կատը, որը ձգվում էր 720 կԱՀ ԱՍ ծովի ափերից մինչև Պարսկաստաև։ Պատերազ– մական գործողությունները հիմնականում ծավալվեցին Արմ․ Հայաստանում։ Թուրքիայի ռազմ, մինիստր էնվեր վա– շտն փորձեց Կովկասյան ռազմաճակա– տում ստեղծել ուժերի գերակշռություն և սրընթաց հարձակումով ներխուժել Ան– դըրկովկաս։ Նա սահմանի վրա կենտրո– նացրեց 300 հզ–անոց զորք, որի գւխ․ ուժը 3-րդ բանակն էր։ Թուրքերն սկզբնակաև շրջաևում ունեցան որոշ հաջողություն, սակայև շուտով ռուս, զորքերը (200 հզ․ զինվոր) աևցան հակահարձակման և Սա– րիղամիշի օպերացիայում (1914-ի դեկ– տեմբեր–1915-ի հունվար) ջախջախեցին թուրք․ 3-րդ բանակի հիմնական ուժերը։ Ռուս, զորքերը 1915–16-ին շարուևակե– ցին իրենց առաջխաղացումը և գրավեցին Արմ․ Հայաստաևի մեծ մասը։ Ռուս, զոր– քերիև զգալի օգևություն ցույց տվեցին հայ կամավորները։ Օգտագործելով հայ ժողովրդի ազգ․ զգացմունքները (օգնելու տառապող արևմտահայերին ազատագըր– վելու թուրք, լծից), ցարակաև իշխանու– թյունները թույլ տվեցին հայերին ստեղ– ծել կամավորակաև ջոկատներ, որոնց թիվը հասավ յոթի (ընդամենը 10000 ռազմիկ)։ Կամավորական ջոկատների հրամանատարներից էիև Անդրանիկը, Քե– ռին (Արշակ Գաֆավյաև), Հայկ Բժշկյա– ևը (Գայը) և ուրիշևեր։ Թեպետ կամավո– րակաև զորաջոկատները ռազմ, մեծ ուժ չէին ևերկայացևում (Կովկասյան ռուս, բանակը հաշվվում էր շուրջ կես մլն մարդ), բայց քաղ․ առումով ցարիզմի համար կա– րևոր նշանակություև ուևեիև (պատերազ– մը համարելու ազատագր․, մարդասիրա– կան)։ Նույն կերպ վարվեցին արմ․ տերու– թյունները՝ իրենց հերթին հավաքագրե– լով հայ կամավորներ։ Առաջին համաշխարհային պատերազ– մը մեծագույն փորձություն էր ժողովուրդ– ների, դասակարգերի ու կուսակցություն– ների կյանքում։ Ռուս, կալվածատերերն ու բուրժուազիաև լիովին պաշտպանում էին ցարիզմի ագրեսիվ քաղաքականությունը։ Հայ բուրժուազիան, իր շահերով կապված լինելով ցարիզմի, աևգլո–ֆրաևս․ կապի– տալի հետ, ևույևպես դարձավ պատերազ– մի պաշտպան։ Ինչպես բուրժ․ լիբերալներն ու դաշնակ– ցականներն, այևպես էլ մաևրբուրժ․ հըև– չակյաններև ու «սպեցիֆիկևերը» փորձում էին հիմնավորել Անտանտի մղած պատե– րազմի «ազատագրական» բնույթը։ Նը– րանք մասնակցում էին պատերազմի հա– մար կատարվող ձեռնարկումներին, աշ– խատում Անդրկովկասում ստեղծված ռազ– մաարդ․ կոմիտեներում ևն։ ի հակադրություն իշխող դասակարգե– րի, բուրժ․ ու մաևրբուրժ․ կուսակցություև– ևերի շահադիտական քաղաքականության, բոլշևիկները մշակեցին ու կիրառեցին միակ ճիշտ քաղ․ գիծը, որը ժողովուրդևե– րին բերում էր փրկություն ու ազատու– թյուն։ Վ, ի․ Լենիևը բացահայտեց պատե– րազմի իմպեր․ բևույթը և հիմնավորեց պրոլետարական կուսակցության ու մի– ջազգայիև բաևվորակաև շարժմաև խըև– դիրևերը, իմպեր․ պատերազմը քաղաքա– ցիակաևի վերածելու աևհրաժեշտություևը։ Բոլշևիկևերը մերկացրիև իմպեր․ պետու– թյունների զավթողական ծրագրերը Հա– յաստանի նկատմամբ։ Հայ ժողովրդի դրությունը բարդանում էր նրանով, որ, ինչպես ևշել է Լեևիևը, պատերազմի կոևֆլիկտևերից մեկը հյուսվեց «Հայաս– տաևի և Կոստաևդևուպոլսի համար՝ Ռու– սաստանի ու Թուրքիայի և այլոց միջև»։ Նման կոնֆլիկտը, բացի չարիքից, ոչ մի բան չէր կարող տալ հայ ժողովրդին։ Հայերի ցեղասպանությունը (գենոցիդ) Թուրքիայում։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Օսմ․ կայսրությու– ևում կազմակերպվեց հայերի ցեղասպա– նություն, արևմտահայության զանգվածա– յին կոտորած։ Այն ձեռնարկեցին թուրք, կառավարողները՝ կայզերական Գերմա– նիայի աջակցությամբ և արմ․ տերություև– ների թողտվությամբ։ Հայերի բնաջընջ– մաև դիվայիև ծրագիրը հիմնակաևում մշակվել էր նախօրոք, իսկ պատերազմի ժամանակ ավելի կոնկրետացվեց ու իրա– գործվեց։ Այդ մասին է վկայում թուրք, կառավարության 1915-ի հրահանգևերից մեկը․ «Թեև հայկակաև տարրի ոչևչաց– մաև հարցը․․․ վաղուց էր վճռված, հանգա– մանքները թույլ չեն տվել իրականացևել այդ սրբազան գործը։ Ներկայումս, երբ բոլոր խոչըևդոտևերը վերացված են և վրա է հասել մեր հայրենիքը այդ վտան– գավոր տարրից ազատելու ժամանակը, հաստատակամորեն հաևձնարարվում է չենթարկվել խղճի խայթին՝ նրանց թշվառ դրությունը տեսնելով, այլ ոչևչացևել բո– լորիև և ամեն կերպ ձգտել վերացնելու «Հայաստաև» իսկ անունը Թուրքիայում։ Հետևեցեք, որպեսզի այդ խնդրի կատա– րումը վստահվի հայրենսաերների ու հու– սալի մարդկանց» (Геноцид армян в Осман– ской империи, Сб․ док․ и материалов, под ред․ М․ Г․ Нерсисяна, 2 изд․, доп․, Е․, 1982, с․ 474)։ Այդպիսիք դարձան ամեն կարգի մութ ուժեր, կատաղի շովինիստներ, քրեական հանցագործներ, լքարդասպանևեր, գողեր, ավագակևեր։ Երիտթուրքերի հայաջինջ քաղաքակա– նությունը Թուրքիայում մշտապես իրա– կանացվող հայահալած գծի աևմիջական շարունակությունն էր։ Թուրք, բոնակալ– կառավարողևերը չէին հանդուրժում, որ Օսմ․ կայսրություևում, իևչպես ևշել է Ֆ․ էնգելսը, հպատակ քրիստոնյա ժո– ղովուրդները, այդ թվում4 հայերը, հան– դիսաևում էին քաղաքակրթության, տնտ․ ու մշակութայիև առաջըևթացի կրողևերը, և որ նրանք չէին հաշտվում իրենց աևլուր ճևշմաև հետ ու մղում էին ազատագր․ պայ– քար, որ քրիստոնյա հայերը «սեպի» նման խրվել էին, այսպես կոչված, «իսլա–