աեողականորեն իրականացրին ժողո– վուրդների սոցիալ․ ու ազգ․ ազատության, իրավահավասարության ու բարեկամու– թյան քաղաքականություն։ Մ․ Ար զուման րսն Պատկերազարդումը տես 160–161-րդ էջերի միջե4 ներդիրում, աղյուսակ VI։ Գբկ ․Маркс К․ и Энгельс Փ․, Соч․, 2 изд․, т․ 28, 39։ Լենին Վ․ Ի․, Երկ․ ւիակւո․ Ժող․, հ․ 3, 16, 27, 42, 54։ Շահումյան Ս․, Երկ․ լիակւո․ ժող․, հ․ 1–5, Ե․, 1975–78։ Սպանդարյան Ս․, Երկ․, հ․ 1, Ե․, 1959։ Նույնի, Ընտ․ երկ․, Ե․, 1982։ Օրջոնիկիձե Գ․ Կ․, Ընտ․ հոդվածներ և ճառեր, Ե․, 1950։ Մ յ ա ս ն ի կ– J ա ն Ա․, Երկ․, հ․ 1-4․․․, Ե․, 1984-86․․․I Ներսիսյան Մ․, Հայ ժողովրդի ազատա– գրական պայքարը թուրքական բռնապետու– թյան դեմ, 1850-1870, Ե․, 1955։ ՂtШ րtի բ– ջանյան Գ․, Հայաստանի կոմունիստական կազմակերպությունները սովետական իշխա– նության հաղթանակի համար մղված պայքա– րում, Ե․, 1955։ Ավդալբեգյան |ս․, Տո– ղային հարցը Արևելյան Հայաստանում (1801 – 1917 թթ․), Ե․, 1959։ ^Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ ռևոլյուցիան և սովե– տական իշխանության հաղթանակը Հայաս– տանում․ փաստաթղթերի և նյութերի ժող․, Ե․, 1960։ Ռշտունի Վ․, Ուրվագծեր Հա– յաստանի գյուղացիության պատմության, մ․ 1–2, Ե․, 1960-68։ Մուրադյան Դ․ Ա․, ՛Հայաստանը ռուսական առաջին ռևոլյուցիա– յի տարիներին (1905-1907), Ե․, 1964։ Սար– գ ը ս յ ա ն Ե․, Թուրքիան և նրա նվաճողական քաղաքականությունը Անդրկովկասում 1914– 1918, Ե․, 1964։ կիրակոսյան Ջ․ Ս․, Առաջին համաշխարհային պատերազմը և արևմտահայությունը․ 1914–1916 թթ–, Ե․, 1965։ Տ ա մ բ ա ր յ ա ն Ա․, Ագրարային հա– րաբերությունները Արևմտյան Հայաստա– նում (1856-1914), Ե․, 1965։ Հովհան– նիսյան Ռ․ Փ․, Արևմտահայ ազգային– ազատագրական շարժումները և Կարինի «Պաշտպան հայրենյաց» կազմակերպությունը (19-րդ դարի 70–80-ական թթ․), Ե․, 1965։ Ղազարյան Տ․, Արևմտահայերի սոցիալ– տնտեսական և քաղաքական կացությունը 1800–1870 թթ․, Ե․, 1967։ Պողոս յան Հ․, Զեյթունի պատմությունը․ 1409–1921 թթ․, Ե․, 1969։ Սահակյան Ռ․, Թուրք–ֆրան– սիական հարաբերությունները և Կիլիկիան 1919–1921 թթ․, Ե․, 1970։ Հայաստանը միջ– ազգային դիվանագիտության և սովետական արտաքին քաղաքականության փաստաթըղ– թերում (1828–1923), պրոֆ․ Ջ․ Կիրակոս– յանի խմբ․, Ե․, 1972։ Արդում անյան Մ․, Հայաստան․ 1914–191/, Ե․, 1969։ Նույ– նի, Արհավիրքից վերածնունդ, Ե․, 1973։ Աղա յան Ծ․ Պ․, Տայ ժողովրդի ազատա– գրական պայքարի պատմությունից, Ե․, 1976։ Ավետիսյան Վ․ Ա․, Տայ հասարակական մտքի զարգացման մարքս–լենինյան փուլի սկզբնավորումը, Ե․, 1976։ Գալոյան Գ․, Ռուսաստանը և Անդրկովկասի ժողովուրդնե– րը, Ե․, 1978։ Ленин В․ И․, О Закавка– зье, Е․, 1963; Положение армян в Турции до вмешательства держав в 1895 году, М․, 1896; Братская помощь пострадавшим в Турции армянам, М․, 1897; ЛинчtX․ Ф․–Б․, Армения, Путевые очерки и этюды, пер․ с англ․, т․ 2, Тифлис, 1910; Сб․ дип– ломатических док․ Реформы в Армении, 26 ноября 1912 г․ до 10 мая 1914 г․․ П․, 1915; Либкнехт К․, Мой процесс по докумен– там, пер․ с нем․, П․, 1918; Циммервальдская и Кинтальская конференции․ Официальные док․, Л․-М․, 1924; Киров С․ М․, Ста– тьи, речи, документы, М․, 1936; Аграрная политика царизма и крестьянское движение в Армении в начале XX века (сб․ архив– ных док․), сост․ проф․ В․ Рштуни, Е․, 1951; Революционное движение в Армении 1905 – 1907 гг․, сб․ док․ и материалов, Е․, 1955; Саркисян Е․, Аграрная политика османского правительсва в Западной Арме– нии во второй половине XIX века, Е․, 1957; Ллойд Д ж․, Правда о мирных договорах, т․ 1–2, М․, 1957; Документы внешней по– литики СССР, т․ 1–6, М․, 1957–62; Пет– росян Ю․ А․, Младотурецкое движение (вторая половина XIX–начало XX вв․), М․, 1971; Победа Советской власти в Закавка– зье (под․ ред․ И․ И․ Минца и др․), Тб․, 1971; Арутюнян А․ О․, Кавказский фронт 1914 – 1917 гг․, Е․, 1971; Великий Октябрь и победа социалистической рево– люции в Закавказье, М․, 1977; Геноцид армян в Османской империи, сб․ док․ и материалов, под ред․ М․ Нерсисяна, 2 изд․, доп․, Е․, 1982; L е р si us G․, Deutschland und Armenien, 1914–1918, Potsdam, 1919․
ՍՈՑԻԱԼԻԶՄԻ ԴԱՐԱՇՐՋԱՆ Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ հեղափոխությունը և սովե– տական իշխանության հաստա– տումը Հայաստանում Հոկտեմբերյան հեղափոխության հաղ– թանակը։ Իրադրությունն Անդրկովկա– սում։ Ցարիզմի տապալումից հետո Ռու– սաստանում ձեռք բերվեցին դեմոկրատ, ազատություններ, որոնք հնարավորու– թյուն տվեցին բոլշևիկների կուսակցությա– նը դուրս գալու ընդհատակից ու ծավա– լելու բացահայտ գործունեություն։ Դրա համար ուղեցույց էին Վ․ Ի․ Լենինի Ապ– րիլյան թեզիսներն ու ՌՍԴԲ(բ)Կ VII (Ապ– րիլյան) կոնֆերանսի որոշումները, սո– ցիալիստ․ հեղափոխության դիրքորոշումը։ Եթե երկիշխանության ժամանակաշրջա– նում հեղափոխությունը կարող էր իրակա– նացվել խաղաղ ճանապարհով, ապա հու– լիսյան դեպքերից հետո, երբ իշխանու– թյունն ամբողջովին անցավ բուրժ․ ժա– մանակավոր կառավարությանը, դրվում էր զինված ապստամբության հարցը։ Այդ ոգով էին գործում նաև Անդրկովկասի ու Արլ․ Հայաստանի բոլշևիկները։ Նրանք ծավալեցին լայն բացատրական աշխա– տանք, կազմակերպեցին բանվ․ գործա– դուլներ ու գյուղացիական ելույթներ՝ ժող․ զանգվածներին նախապատրաստելով առավել ակտիվ պայքարի։ Ռուսաստանում կոռնիլովականության ջախջախումից հետո սկսվեց սովետների բոլշևիկացումը, և կուսակցությունը նորից առաջ քաշեց «Ամբողջ իշխանությունը սո– վետներին» լոզունգը, որն այս անգամ պետք է իրականացվեր զինված ապստամ– բության միջոցով։ Բաքվի պրոլետարիատի սեպտեմբերյան գործադուլը լայն արձա– գանք գտավ Անդրկովկասի բանվորու– թյան մեջ։ Հուզումներ տեղի ունեցան Երևանում, Ալեքսանդրապոլում, Լոռիում, Ղափանում։ Հաճախակի դարձան գյուղա– ցիական ելույթները։ Արլ․ Հայաստանի քաղաքներում գտնվող կայազորներում աճում էր բոլշևիկների ազդեցությունը։ Ստեղծվել էր հեղափոխ․ իրադրություն, որը պետք է վերաճեր հեղափոխության։ ՌՍԴԲ(բ)Կ կովկասյան կազմակերպու– թյունների I համագումարը [տեղի ունե– ցավ 1917-ի հոկտ․ 2–7( 15–20)-ին] քննարկեց ՌՍԴԲ(բ)Կ ԿԿ–ի անդամ Ս․ Շա– հումյանի զեկուցումն ընթացիկ մոմենտի մասին և որոշեց մոբիլիզացնել բոլոր ուժերը՝ կազմակերպելու և ապահովելու զինված ապստամբության հաղթանակը։ Ս․ Շահումյանը եղավ Հայաստանում, զե– կուցումներ կարդաց Ալեքսանդրապոլում և բանվորներին, զինվորներին ու գյուղա– ցիներին կոչ արեց ուժեղացնել պայքարը սոցիալիստ, հեղափոխության համար։ 1917-ի հոկտ․ 25 (նոյեմբ․ 7)-ին Պետրո– գրադում հաղթանակեց Հոկտեմբերյան սոցիալիստ, մեծ հեղափոխությունը։ Սո– վետական իշխանությունը ծնվեց լենին– յան դեկրետներով հաշտության ու հողի մասին, որոնք արտահայտում էին աշխա– տավոր մարդկանց նվիրական ձգտում– ներն ու իղձերը։ Կազմվեց սովետական առաջին կառավարությունը՝ ժողովրդա– կան կոմիսարների խորհուրդը (ժողկոմ– խորհ)՝ Վ․ Ի․ Լենինի նախագահությամբ։ ժողկոմխորհը նոյեմբ/ 2-ին ընդունեց «Ռուսաստանի ժողովուրդների իրավունք– ների դեկլարացիան», որը հռչակեց բո– լոր՝ մեծ ու փոքր ժողովուրդների իրավա– հավասարություն և նրանց տրվեց ագատ ինքնորոշման իրավունք։ Անդրկովկասում սոցիալիստ, հեղափո– խությունն առաջինը հաղթանակեց պրո– լետարական Բաքվում, ուր հոկտեմբերի վերջին և նոյեմբերի սկզբին հռչակվեց սովետական իշխանություն։ Հայաստանի բազմաթիվ վայրերում (Երևան, Ալեքսան– դրապոլ, Ալավերդի, Ղարաքիլիսա, Կարս, Սարիղամիշ, Զալալօղլի ևն) տեղի ունե– ցան բազմամարդ միտինգներ, որոնց մաս– նակիցները ողջունեցին Հոկտեմբերյան հեղափոխության հաղթանակը։ Բանվոր– ները, գյուղացիները, զինվորները համակ– ված էին հեղափոխ․ պաթոսով և ամենու– րեք, այդ թվում՝ գյուղական վայրերում (Դոմաձոր ևն), գործում էին սովետներ, իրականացվում դեմոկրատ, միջոցառում– ներ։ Մեծ ոգևորություն առաջացավ նաև Արմ․ Հայաստանում, ուր ռուս, բանակը աշխատավորության հետ իր համերաշխու– թյունն էր հայտնում Սովետական Ռուսաս– տանին և պահանջում տեղերում իշխանու– թյունը հանձնել սովետներին։ Իսկ Ան– դըրկովկասի ու Հայաստանի իշխող դա– սակարգերը, կապիտալիստները, կալ– վածատերերն ու բուրժուանացիոնալիս– տական կուսակցությունները, թշնամու– թյամբ լցված դեպի Հոկտեմբերյան հե– ղափոխությունն ու Սովետական Ռուսաս– տանը, դաշինքի մեջ մտան օտարերկրյա իմպերիալիստների հետ, կազմեցին ռեակ– ցիոն բլոկ և պայքարեցին սովետների ու բոլշևիզմի դեմ։ Անդրկովկասյան հատուկ կոմիտեի փոխարեն նոյեմբ․ 15-ին ստեղծ– վեց Անդրկովկասյան կոմիսարիատը՝ մեն– շևիկ Ե․ Գեգեչկորիի գլխավորությամբ։
