Մ․ Մելիքյան Կամո (Ս․ Տեր– Պետբոսյան) II համագումարի լենինյան որոշումներին Ա բոլշևիզմի դիրքերից պայքար ծավալե– ցին մենշևիկյան օպորտունիզմի դեմ։
ՌՍԴԲԿ Կովկասյան միութենական կո– միտեն նրանց օգնում էր կազմակերպորեն ամրապնդվելու, կուսակցական–կազմա– կերպչական և պրոպագանդիստ, աշխա– տանքներն ուժեղացնելու գործում։ Հայ աշխատավորների շրջանում հեղա– փոխ․ գաղափարների տարածման և բոլ– շևիկների դրոշի շուրջը նրանց համա– խմբման գործին մեծապես նպաստել է 1904-ին ժնևում գործող ՌՍԴԲԿ Կենտկո– մի հրատարակչությանը կից հայերեն ու վրացերեն մարքսիստական գրականու– թյուն հրատարակող հանձնաժողովը, որի աշխատանքները գլխավորել է Ս․ Շահում– յանը։ Նույն տարում Ս․ Շահումյանի և Մ․ Մանուչարյանի թարգմանությամբ աոա– ջին անգամ հայերեն լույս է տեսնում Կ․ Մարքսի և Ֆ․ էնգելսի «Կոմունիստա– կան կուսակցության մանիֆեստը»։ Հայաստանի բոլշևիկյան կազմա– կերպությունները ցարիզմի դեմ մղված պայքարում (19Ս5–1917 |ժ․ փետրվար) 1905-ի հունվ․ 9-ի «արյունոտ կիրակի»-ի դեպքերը լայն արձագանք գտան նաե Հայաստանում։ 1905-ի սկզբին բոլշևիկ– յան կազմակերպությունների ղեկավարու– թյամբ բանվորները գործադուլներ են կազմակերպում Երևանում, Ալեքսանդրա– պոլում, Ալավերդիում, Սանահինում, Կար– սում։ Նրանց գործնական օգնություն են ցույց տալիս Ս․ Շահումյանը, Ս․ Կասյանը, Ս․ Խանոյանը, Մ․ Մելիքյանը, Ա․ Կախո– յանը, Մ․ Միրաքյանը, Ռ․ Դաշտոյանը և ուրիշներ։ Կարևոր իրադարձություն էր 1905-ի մայիսին Ս․ Շահումյանի ղեկավա– րությամբ Հաղպատ գյուղում կայացած
ՌՍԴԲԿ Բորչալուի կազմակերպության ներկայացուցիչների խորհրդակցությու– նը, որը լիովին հավանություն տվեց կու– սակցության III համագումարի որոշում– ներին, դատապարտեց մենշևիկների օպորտունիստական, քայքայիչ գործու– նեությունը։ Խորհրդակցությունում, որը ըստ էության կոնֆերանսի նշանակու– թյուն ունեցավ, ընտրվեց ՌՍԴԲԿ Բորչա– լուի գավառային կոմիտե։ Նույն 1905-ի օգոստոսին Ս․ Շահումյանի ղեկավարու– թյամբ կայացավ Երեանի ս–դ․ խմբակնե– րի ներկայացուցիչների ժողով, որի որոշ– մամբ խմբակները միավորվեցին մեկ միասնական կազմակերպության մեջ։ Ըն– տրվեց ՌՍԴԲԿ Երևանի կոմիտե։ Վեր– Վ․ Ավանեսով Վ․ Կասպարով ջինս իր եռանդուն գործունեությամբ Փաս– տորեն դարձավ Երևանի նահանգի բոլշե– վիկների ղեկավար կենտրոնը։ Բոլշևիկ– ների գործունեությանը և աշխատավորնե– րի հեղափոխ․ ուժերի համախմբմանը մե– ծապես նպաստեց Վ․ Ի․ Լենինի «Գյուղա– կան չքավորությանը», «Պրոլետարիատի և գյուղացիության հեղափոխական դե– մոկրատական դիկտատուրան» աշխատու– թյունների հայերեն հրատարակությունը։ 1905-ի հոկտեմբերյան համառուսաստան– յան քաղ․ գործադուլը ևս իր արձագանքն է գտնում Հայաստանում։ Հոկտ․ 15-ին գործադուլ են անում Սանահինի երկաթու– ղայինները, ապա՝ երկաթուղու Լոռվա հատվածի մյուս վայրերի, ինչպես նաև Ալեքսանդրապոլի դեպոյի, կայարանի, Ալեքսանդրապոլ–Կարս երկաթուղու բանվորներն ու ծառայողները։ Հայաստանի բոլշևիկները, կանգնելով լենինյան դիրքերում, մերկացնում են ցարի 1905-ի հոկտ․ 17-ի մանիֆեստի խա– բեբայական բնույթը։ Մեծ ազդեցություն գործեց 1905-ի Ալավերդու բանվորների նոյեմբերյան գործադուլը, որն ավարտ– վեց հաղթանակով։ Բոլշևիկների ղեկավա– րությամբ Լոռվա մի շարք գյուղերում ստեղծվեցին գյուղաց․ կոմիտեներ։ Հե– ղափոխության տարիներին Հայաստանում թեև չստեղծվեցին սովետներ, բայց նրանց դերը փաստորեն կատարում էին գործա– դուլային կոմիտեները, որպիսիք ստեղծ– վել էին Ալավերդիում, Սանահինում, Ալեք– սանդրապոլում և այլուր։ Հայաստանում իր արձագանքն ունեցավ նաև 1905-ի Մոսկվայի դեկտեմբերյան զինված ապըս– աամբությունը։ Դադարեցվեց գնացքնե– րի երթևեկությունը Ալեքսանդրապոլ– Կարս, Ալեքսանդրապոլ–Երևան երկաթ– գծերում, որոնք գործադուլային կոմիտե– ների հսկողության տակ էին։ Հեղափոխ․ զինված խմբեր էին գործում Սանահին– Ալեքսանդրապոլ–Կարս գծի տարածքում։ 1906-ին Հայաստանի մի շարք վայրերում (Երևան, Ալեքսանդրապոլ, Ալավերդի, Կարս) ծնունդ առան արհմ․ կազմակեր– պություններ, որոնք բուրժուանացիոնա– լիստական կուսակցությունների ազգայ– նական պահանջներին հակառակ՝ դա– սակարգային պայքարի դիրքորոշում որ– դեգրեցին։ 1906–1907-ին Թիֆլիսում և Բաքվում լույս տեսան «Բանվորի ձայնը», «Կայծ», «Նոր խոսք», «Օրեր», իսկ Երևա– նում՝ «Ֆակտի» («Факты», ռուս․) թերթե– րը։ Հայ բոլշևիկյան մամուլի հիմնադիր– ներն ու կազմակերպիչներն էին Մ․ Շա– հումյանը, Մ․ Մպանդարյանը, Մ․ Կասյա– նը։ «Ֆակտի»-ն խմբագրել է Երեանի բոլ– Ս, Խանոյան Դ․ Շահվերդյան շևիկյան կոմիտեի ղեկավար Գ․ Մոկոլովս– կին։ Բոլշևիկյան թերթերի էջերում ձևա– վորվեց հայ բոլշևիկյան հրապարակախո– սությունը, հայ ժողովրդի կենսահույզ հարցերը ստացան իրենց մարքս–լենինյան տեսական լուծումը։ Լենինյան գաղափար– ների պրոպագանդայի գործում (մասնա– վորապես «Կայծ» թերթում զետեղված բազմաթիվ բարձրարժեք տեսական հոդ– վածների մեջ) առանձնահատուկ դեր է խաղացել Ս․ Շահումյանի «Ազգային հարցը և սոցիալ–դեմոկրատիան» հոդվածաշարը, որը 1906-ին լույս է տեսել նաև առանձին հրատարակությամբ։ 1906-ին Ստոկհոլ– մում կայացած ՌՍԴԲԿ IV (միավորիչ) համագումարին Երևանի կազմակերպու– թյունից, վճռական ձայնի իրավունքով, մասնակցել է Ս․ Շահումյանը։ Հաջորդ, V (Լոնդոնի), համագումարի պատգամավոր– ներ են ընտրվել (վճռական ձայնով) Բոր– չալուի կազմակերպությունից Ս․ Շահում– յանը և Ա․ Կախոյանը, Երևանի կազմա– կերպությունից՝ Գ․ Սոկոլովսկին։ Նրանք կուսակցական համագումարներում հան– դես են եկել լենինյան դիրքորոշման պաշտպանությամբ։ Հայաստանի բոլշե– վիկյան կազմակերպությունները քննար– կել են կուսակցական համագումարների որոշումները ե, դատապարտելով մենշե– վիկների օպորտունիստական վարքա– գիծը, պաշտպանել են լենինյան առաջարկ– ներն ու բանաձևերը, պայքարել դրանց կենսագործման համար։ 1906-ին Հայաս– տանի հեղափոխ․ շարժման մեջ կարևոր իրադարձություն էր Ալավերդու բանվոր– ների օգոստոսյան գործադուլը, որի ղե– կավարներն էին Ս․ Շահումյանը և Ս․ Սպանդարյանը։ Ստեղծված գործադու– լային կոմիտեն կազմում և առաջադրում է բանվորների պահանջները։ Սակայն, վրա հասած ցարական զորամասերը շըր– ջապատում են գործադուլավորների բնա– կավայրերը, զենքի ուժով ճնշում գործա– դուլը։ Մեծ թվով գործադուլավորներ ձեր– բակալվում են։ 1907-ի գարնանը կայացած ՌՍԴԲԿ Բոր– չալուի կազմակերպության հերթական III կոնֆերանսը քննում է Լոռվա մի շարք գյուղերում գյուղացիների և կալվածատե– րերի միջե սրված հակասությունների հար– дЦ։ Կոնֆերանսը բոլշևիկներին հանձնա– րարում է ավելի վճռականորեն գյուղա– ցիներին պայքարի դուրս բերել կալվա– ծատերերի դեմ և ամրապնդել այդ պայ– քարում գյուղացիների ու մերձակա հան– քերի, գործարանների և երկաթուղու բան– վորների դաշինքը։ 1907-ի սկզբին Երե– վանում գործադուլ արեցին Շուստովի ե
