Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 13.djvu/244

ները, գետերը, լճերը, երկաթուղիները, արդ․ ձեռնարկությունները, դրվեց սո– ցիալիստ․ սեփականության հիմքը։ Նոր տնտ․ քաղաքականության (նէպ) կիրառման սկզբնական շրջանում Սովե– տական Հայաստանում նախատեսված էր զարգացնել գյուղատնտեսությունը, այ– նուհետև՝ մանր արդյունաբերությունը և վերջինիս հիման վրա ստեղծել խոշոր արդյունաբերություն։ Այս խնդիրները հա– ջողությամբ կատարվեցին, և հանրապե– տության ժողտնտեսության վերականգնը– ման աշխատանքներն ավարտվեցին 1928-ին։ Գյուղատնտեսության համա– խառն արտադրանքը 1913-ի համեմատու– թյամբ ավելացավ 2,7%–ով (մանր եղջյու– րավոր կենդանիների գլխաքանակի նա– խապատերազմյան մակարդակը վերա– կանգնվեց 1927-ին, խոշորինը՝ 1928-ին)։ Վերականգնվեց նաև արդյունաբերության 1913-ի մակարդակը (բացառությամբ պը– ղընձի արդյունաբերության), ստեղծվե– ցին արդ․ նոր ճյուղեր (տեքստիլ, պոլի– գրաֆիական ևն)։ 1923–28-ին 8,9 անգամ մեծացավ կապիտալ ներդրումների ծա– վալը ժողտնտեսության մեջ։ Արդյունա– բերության մեջ 5,5 անգամ աճեց բանվոր– ծառայողների թիվը, բարձրացավ աշխա– տանքի արտադրողականությունը։ Որո– շակի աշխատանքներ կատարվեցին նաև երկաթուղային տրանսպորտի վերական– գընման, առաջին հերթին՝ ավերված եր– կաթգծերի և շարժակազմի վերանորոգման ուղղությամբ։ Այդ աշխատանքներին զուգ– ընթաց կառուցվեցին ու շահագործման հանձնվեցին Լենինական–Արթիկ–Պեմ– զաշեն և Անի–Պեմզաշեն (Անիպեմզա) նոր երկաթուղիները։ Առաջին հնգամյակի տա– րիներին (1929, ներառած 1928-ի 1У եռամսյակը –1932) հանրապետությունում խնդիր դրվեց վերացնել տնտ․, կուլտ, հե– տամնացությունը և, ինդուստրացման լե– նինյան պլանի հետևողական իրականաց– ման հիման վրա, ստեղծել սոցիալիզմի նյութատեխ․ բազա։ Այդ տարիներին ժող– տնտեսության բոլոր ճյուղերում տիրապե– տող դարձան սոցիալիստ, արտադրահա– րաբերությունները։ Պետ․ և կոոպերատիվ ձեռնարկությունների ու կազմակերպու– թյունների (առանց կոլտնտեսությունների) կապիտալ ներդրումների ծավալը կազմեց 57 մլն ռ․ (համադրելի գներով), այդ թվում արդյունաբերության մեջ՝ 21, գյու– ղատնտեսության մեջ՝ 10 մլն ռ․։ Խոշոր արդյունաբերության համախառն արտա– դրանքն աճեց 4,5, մանրինը՝ 2,9 անգամ։ Շահագործման հանձնվեցին Զորագետի և Քանաքեռի հէկերը, Երևանի էլեկտրա– կայանի և Լենինականի հէկի 2-րդ հեր– թերը, Երևանի Զերժինսկու անվ․ մեխ․, ֆերմենտացիոն գործարանները ևն։ Խո– շոր ներդրումներ կատարվեցին գունավոր մետալուրգիայում, ձեռնարկվեց Ղափա– նի հարստացուցիչ և Ալավերդու պղնձա– ձուլական գործարանների շինարարու– թյունը։ Ալավերդու ծծմբաթթվի ու պղնձ– արջասպի, Ղարաքիլիսայի (Կիրովական) քիմ․ կոմբինատի հիմնադրմամբ և Երևա– նի կարբիդի գործարանի ընդլայնմամբ սկսեց ձևավորվել քիմ․ արդյունաբերու– թյունը։ Կառուցվեցին նաև շինանյութերի, թեթև ու սննդի արդյունաբերության բազ– մաթիվ ձեռնարկություններ։ 1929-ին գյու– ղում սկսվեց համատարած կոլեկտիվա– ցումը։ Ընդլայնվեց գյուղատնտեսության նյութատեխ․ բազան, կազմակերպվեց 892 կոլտնտեսություն, 7 ՄՏԿ՝ 296 տրակ– տորով, Փոքր Սարդարապատի ջրանցքի կառուցմամբ ոռոգելի դարձավ 8,5 հզ․ հա հողատարածություն։ Մեծ աշխատանքներ տարվեցին պետ․ և կոոպ․ առևտրի, տրանսպորտի զարգացման ուղղությամբ (շահագործման հանձնվեցին երկաթուղու Լենինական–Արթիկ և Մինջևան–Ղա– փան հատվածները, Նորաշեն–Բազար– չայ–Սիսիան–Գորիս ավտոխճուղին), զարգացավ ձևով ազգ․, բովանդակությամբ սոցիալիստ․ կուլտուրան։ Ագրարային երկրից Հայաստանը վերածվեց ինդուս– տրիալ–ագրարային հանրապետության։ Երկրորդ հնգամյակի տա– րիներին (1933–37) նախատեսվում էր արագացնել գունավոր մետալուրգիա– յի, քիմ․ արդյունաբերության, էլեկտրա– էներգետիկայի զարգացումը, լայնորեն օգտագործել հանրապետության բնական հարստությունները, վերակառուցել ամ– բողջ ժողտնտեսությունը։ Այս հնգամյա– կում կապիտալ ներդրումների ծավալը (առանց կոլտնտեսությունների) կազմեց 159 մլն ռ․, այդ թվում արդյունաբերու– թյան մեջ՝ 58, գյուղատնտեսության մեջ՝ 16 մլն ռ․։ Արդ․ արտադրության ծավալն աճեց 2,2 անգամ, հիմնականում ավարտ– վեց ժողտնտեսության բոլոր ճյուղերի տեխ․ վերակառուցումը։ Շահագործման հանձնվեցին Քանաքեռի հէկի 4 և Ձորա– գետի հէկի 3 ագրեգատները, Արարատի ցեմենտի, Երևանի ծխախոտի, փայտա– մշակման գործարանները և այլ ձեռնար– կություններ։ Ընդլայնվեցին Ալավերդու պղնձաձուլական և Ղափանի հարստա– ցուցիչ գործարանների արտադր․ կարո– ղությունները, սկսվեց Երևանի սինթետիկ կաուչուկի կոմբինատի կառուցումը ևն։ Գյուղատնտեսության մեջ գրեթե լիովին տիրապետող դարձավ սոցիալիստ, տըն– տեսաձևը, փոխվեց գյուղացիության սո– ցիալ․ վիճակը։ 1937-ին գյուղատնտեսու– թյան համախառն արտադրանքն աճեց 1,6 անգամ, գյուղաց․ տնտեսությունների 88,7% ընդգրկվեց կոլտնտեսությունների մեջ։ Այդ ժամանակաշրջանում կար 1074 կոլտնտեսություն (68-ը՝ էլեկտրիֆիկաց– ված) և 16 սովետական տնտեսություն, որոնք տնօրինում էին բոլոր ցանքատարա– ծությունների 92,6%-ը։ Գործում էր 24 ՄՏԿ, կար 1458 տրակտոր, 127 կոմբայն, 395 բեռնատար ավտոմեքենա։ Կառուց– վեցին մի շարք ջրհան կայաններ, վերա– կառուցվեցին էջմիածնի և Շիրակի ջրանցքները, ոռոգելի հողատարածու– թյունն աճեց 40 հզ․ հա–ով։ Մեծացավ եր– կաթուղային տրանսպորտի բեռնաշրջա– նառությունը, ընդարձակվեց ճանապարհ– ների ցանցը, մոտ 3 անգամ ընդլայնվեց առևտուրը, այդ ասպարեզից դուրս մղվեց մասնավոր կապիտալը։ Հնգամյակի վեր– ջում հիմնականում ավարտվեց սոցիա– լիզմի կառուցումը, և Մովետական Հայաս– տանը դարձավ ինդուստրիալ հանրապե– տություն։ Երրորդ հնգամյակի տա– րիներին (1938–42) խնդիր դրվեց մեծացնել հանրապետության ինդուստ․ հզորությունը, լայնորեն օգտագործել հանքային ռեսուրսները, զարգացնել թե– թև, սննդի ու տեղական արդյունաբերու– թյունը, տրանսպորտը, շարունակել գյու– ղատնտ․ աշխատանքների մեքենայացու– մը ևն։ Այդ հնգամյակի առաջին երեք և կես տարիներին կապիտալ ներդրումնե– րը կազմեցին 160 մլն ռ․, այդ թվում արդ– յունաբերության մեջ՝ 68, գյուղատնտե– սության մեջ՝ 10 մլն ռ․։ 1937–40-ին արդ– յունաբերության համախառն արտադրան– քըն աճեց 68%–ով։ Ընդլայնվեցին Ալավեր– դու և Ղափանի լեռնահանքային, Կիրո– վականի քիմ․ արդյունաբերության ձեռ– նարկությունները, ավարտվեց Երևանի Ս․ Մ․ Կիրովի անվ․ կաուչուկի գործարանի և արդ․ մի շարք այլ ձեռնարկությունների շինարարությունը։ Շահագործման հանձ– նըվեցին նաև Լենինականի մանվածքա– յին ու գործվածքային ֆաբրիկաները, թեթև ու սննդի արդյունաբերության այլ ձեռնարկություններ։ 1939-ին արդ․ ար– տադրանքի տեսակարար կշիռը ժոդտըն– տ եսության մեջ կազմեց 77,7 % ։1940-ին ՀՍՍՀ արդյունաբերության ար– տադրանքն 1928-ի համեմատությամբ աճել էր 8,8 անգամ, այդ թվում արտադրա– միջոցների արտադրությունը՝ 13,7, իսկ սպառման առարկաների արտադրությու– նը՝ 6,3 անգամ։ 1940-ին հանրապետության բոլոր էլեկտրակայաններն արտադրեցին 395,3 մլն կվւոժ էլեկտրաէներգիա, որը մոտ 20 անգամ գերազանցում էր 1928-ի մակարդակը։ Առաջընթաց ապրեց նաև գյուղատնտեսությունը․ 1940-ին կոլեկ– տիվացված էր գյուղ․ տնտեսություն– ների 98,3%-ը, ցանքատարածությունների 99,9%-ը պատկանում էր կոլտնտեսու– թյուններին։ Ոռոգվող հողատարածու– թյունը 1940-ին հասավ 180 հգ․ հա, բարձ– րացավ գյուղաանա․ կուլտուրաների բեր– քատվությունը։ Աղ․ 1 ՀՍՍՀ անւո․ և սոց․ զարգացման հիմնական ց ու ց ա ն ի շ ն և ր q 1913 – 1940-ի ն (1913=1) 1913 1940 Բնակչությունը 1 1,4 Արդ․ համախառն արտադ– րանքը 1 8,7 «Ա> խումբ 1 11,4 խումբ 1 6,9 Գյուղատնտեսության համա– խառն արտադրանքը 1 1,6 Ցանքատարածությունը 1 1,3 Ցերեկային հանրակրթական դպրոցների թիվը (1914=1) 1 2,5 Գրանցում սովորողների թիվը 1 9,4 Բժիշկների թիվը 1 14 Հիվանդանոցային մահճա– կալների քանակը 1 19,3 Քաղաքային բնակելի ֆոնդե– րի ընդհանուր տարածու– թյունը (1919=1) 1 2,7 Հայրենական մեծ պատերազմի տարի– ներին վերակառուցվեց ՀՍՍՀ էկոնոմի– կան, այն փոխադրվեց ռազմ, ուղեգծերի