Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 13.djvu/304

Առևտրի զարգացման հիմնական ցուցանիշները 1940 1960 1970 1975 1980 1985 Պետական, կոոպերատիվ և կոլտնտեսա– յին առևտրի մանրածախ ապրանքաշրջա– նառության ընդհանուր ծավալը, մլն ռ․ 1323,6 1912,4 2739,7 3290,6 Պե տական և կոոպերատիվ առևտրի (ներ– առյալ հասարակական սնունդը) մանրա– ծախ ապրանքաշրջանառության ծավալը, մլն ռ․ 109,4 519,9 1276,3 1839,8 2626,6 3155,6 Կոլտնտեսային շուկայում գյուղատնտ․ մթերքների վաճառքի շրջանառությունը, մլն ռ․ 47,3 72,6 113,1 135,0 Մանրածախ առևտրի ցանցում ապրանքային պաշարները տարեվերջին), մլն ռ․ 7 112 284,5 381,1 507,1 849,1 Ապրանքային պաշարները օրերով ապ– րանքաշրջանառութան հանդեպ 27 74 78 72 69 101 Մանրածախ առևտրի շրջանառության ծախ– քերը տոկոսներով ապրանքաշրջանառու– թյան նկատմամբ 7,96 5,45 6,43 6,18 6,04 6,46 Հասարակական սննդի ձեռնարկություն– ների ծախքերը տոկոսներով ապրանքա– շրջանառության նկատմամբ 19,74 14,85 20,99 21,20 20,26 19,32 Մանրածախ առևտրի ձեռնարկությունների թիվը (տարեվերջին) 2710 4786 6733 7426 7341 8213 խանութների առևտրական տարածությունը, հզ․ ւ/2 303 396 498 586 Հասարակական սննդի ձեռնարկություննե– րի թիվը (տարեվերջին) 562 1173 2890 3564 4108 4843 Հասարակական սննդի ձեռնարկություննե– րում տեղերի թիվը, հզ․ 33 110 156 219 273 Մանրածախ առևտրի և հասարակական սննդի ձեռնարկությունների թիվը 10 հզ․ բնակչի հաշվով, 24 31 37 39 37 39 որից՝ մանրածախ առևտրի ձեռնարկություններ 20 25 26 26 24 24 Խանութների առևտրական տարածությունը, է/2 1189 1382 1596 1739 Հասարակական սննդի ձեռնարկություններ 4 6 11 13 13 15 Հասարակական սննդի ձեռնարկություննե– րում տեղերի թիվը 177 432 548 703 810 Ապրանքաշրջանառությունը բնակչության մեկ շնչի հաշվով, ռ․ 84 280 507 651 848 944 Ապրանքաշրջանառությունը քաղաքային բնակավայրերում բնակչ․ մեկ շնչի հաշ– վով, ռ․ 697 855 1095 1211 Ապրանքաշրջանառությունը գյուղ, բնակա– վայրերում գյուղ, բնակչ․ մեկ շնչի հաշ– գոգ, ռ․ – 224 291 365 384 թե ամբողջ Աևդրկովկասի առևտուրը։ Ռուսաստանում, Պարսկաստանում, Թուր– քիայում և այլուր ծավալուն առևտր․ գոր– ծառնություններ են կատարում Երևանի և Ալեքսանդրապոլի վաճառականները։ Միայն 1863-ին Ալեքսանդրապոլով Թուր– քիա է արտահանվել 350 հզ․ ռ․ (արծաթ) արժողությամբ արտադրանք։ 1864-ին 1820-ի համեմատությամբ Երևանի նա– հանգում ապրանքաշրջանառության մի– ջին գումարն ավելացել է 2,5 անգամ և կազմել է 10 մլն ռ․։ Երևանի նահանգի առևտրի շրջանառության ընդհանուր գու– մարը կազմել է 1 մլն 819 հզ․ ռ․, որից 969 հզ․ ռ․ ներքին առևտրինն Էր։ Արլ․ Հայաստանում XIX դ․ վերջին և XX դ․ սկզբին ձևավորվում են նաև սպա– ռող․ կոոպերատիվ ընկերություններ [1869-ին՝ Նախիջևանում, 1870-ին՝ Երևա– նում, 1901-ին՝ Մեղրիում, 1903-ին՝ Վա– ղարշապատում ․(Էջմիածին), 1907-ին՝ Ղամարլուում (Արտաշատ) ևն]։ 1917-ին Արլ․ Հայաստանում կար 270 այդպիսի ընկերություն։ 1919-ին ստեղծվում է <Երե– վանի նահանգի սպառողական ընկերու– թյունների միությունը», որը նույն թվա– կանի հունիսի 28-ին վերանվանվում է «Հայկոոպ»։ Հայաստանում սովետական կարգերի հաստատումից հետո առևտուրն սկսեց զարգանալ պլանաչափորեն։ Առևտր․ պլա– նային կապեր են ստեղծվում սոցիալիստ, ձեռնարկությունների, ինչպես նաև արտա– դրության և անձնական սպառման միջև։ Նոր տնտ․ քաղաքականության իրագործ– ման շրջանում ապրանքաշրջանառությունն արդյունաբերության և գյուղատնտեսու– թյան միջև տնտ․ կապերի իրականաց– ման, գյուղացիության հետ քաղաքի տնտ․ փոխհարաբերության ծավալման վճռական ձևն Էր։ Անցումը նէպ–ին և ապրանքա– շրջանառության ծավալումը հանգեցրին մասնավոր առևտրի որոշակի աշխուժաց– ման։ 1928-ին մասնավոր առևտրի բաժի– նը Սովետական Հայաստանի մանրածախ ապրանքաշրջանառության մեջ (ներառյալ հասարակական սնունդը) կազմում է 38% , մասնավոր անձանց ձեռքում էր կենտրո– նացված մանրածախ առևտր․ ձեռնարկու– թյունների 76,1%։ 1922-ին Հայաստանի մատժողկոմատը մի շարք քաղաքներում և հատկապես Երևանում կազմակերպում է պետ․ ունիվերսալ խանութներ (1923-ին դրանց թիվը 6-ն էր)։ 1922-ի վերջին այդ խանութները հանձնվում են նոր կազմա– կերպված <Հայպետառ» (հետագայում այն անվանվում է <Հայառ») վարչությանը։ «Հայառ» վարչությունն այդ ժամանակա– շրջանում պետ․ առևտուր է կատարում Սո– վետական Հայաստանի բոլոր քաղաքնե– րում, ինչպես նաև Թիֆլիսում, Բաքւիսմ, Բաթումում ևն։ 1920-ական թթ․ կեսին կազ– մակերպվում են Համամիութենական տեքստիլ սինդիկատի, Շաքար–տրեստի ևնի Երևանի բաժանմունքները, որոնք զգալի դեր խաղացին բնակչության մատա– կարարումը բարելավելու գործում։ Նէպի և ժողտնտեսության վերականգնման տա– րիներին զգալիորեն ընդլայնվեցին սպա– ռողական կոոպերացիայի իրավունքներն ու զարգացման հնարավորությունները, ընդարձակվեց կազմակերպական ցան– ցը։ 1924-ին Հայաստանում կար սպառո– ղական կոոպերացիայի 68 ընկերություն (25,4 հզ․ փայատերով), 158 խանութ–կըր– պակ, 1925-ին՝ 45,7 հզ․ փայատեր, 875 խանութ–կրպակ։ Եթե 1924-ին Հայաստանի սպառողական կոոպերացիան ընդգըր– կում էր գյուղացիական տնտեսություն– ների 4,5%-ը, ապա 1925-ին՝ 11%-ը։ 1924–25-ին սպառողական կոոպերացիա– յի տեսակարար կշիռը մանրածախ ապ– րանքաշրջանառության մեջ կազմում էր 31,1%։ Վերականգնման տարիներին Հա– յաստանում գործում էին նաև «Հայգյուղ– կոոպ», «Բանկոոպ» և կոոպերատիվ այլ կազմակերպություններ։ Երկրի ինդուս– տրացման և գյուղատնտեսության կոլեկ– տիվացման ժամանակաշրջանում սպառո– ղական կոոպերացիայի առաջնահերթ խնդիրն էր իր ձեռքում կենտրոնացնել մանրածախ ապրանքաշրջանառությունը և շրջանառության ոլորտից դուրս մղել մաս– նավոր առևտուրը։ 1930–34-ին շրջանա– ռության ոլորտում գերակշռող տեղն ար– դեն գրավում սպասողական կոոպերա– ցիան։ Գյուղական առևտրի ապրանքաշրջա– նառությունը զարգացնելու և կոլտնտե– սային գյուղացիության սպասարկումը բա– րելավելու նպատակով ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ–ի և ՍՍՀՄ ժողկոմխորհի 1935-ի սեպտ․ 29-ի որոշմամբ քաղաքներում վերացվե– ցին սպառողական կոոպերացիայի կազ– մակերպությունները և դրանց գործունեու– թյունը ամբողջովին տեղափոխվեց գյուղ։ 1936-ից Սովետական Հայաստանի շրջան– ներում և գյուղերում կազմակերպեցին ժամանակակից խանութներ, շրջանային հանրախանութներ, կուլտ, ապրանքների խանութներ ևն։ ՀՍՍՀ քաղաքներում զգա– լիորեն ընդարձակվեց պետ․ առևտրի գոր– Աշտարակի առևտրի կենտրոնը