Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 13.djvu/35

րի, վերագրվում են հերցինյան ցիկլին (Խրամի, Լոքի, Արզականի և այլ զանգ– վածներ)։ Այդ շրջանների մինչքեմբրիի Փոխակեր– պային թերթաքարերի և գրանիտակեր– պերի վերաբերյալ որոշ հասակային աըվ– յալներ, ամենայն հավանականությամբ, վկայում են տեկտոնամագմայական պրո– ցեսների ակտիվացման մասին, որը տե– ղի է ունեցել միջին պալեոզոյում։ Օրինակ, Արզականի զանգվածի սպիտակավուն (լեյկոկրատ) գրանիտների հասակը 370 մլն տարի է, Շամշադինի փոխակեր– պային թերթաքարերինը՝ 350 մլն տարի։ Միջին–վերին պալեոզոյան ապարների փոխակերպությունը՝ կրաքարերի մարմա– րացում, ավազաքարերի քվարցիտացում, արգիլիզացում են, նույնպես վերագրվում է հերցինյան ցիկլի լիթոգենեզին։ Դրա հա– մար հիմք է ծառայում յուրայի, կավճի, էո– ցենի կոնգլոմերատներում քվարցիտների, մարմարների և մանրածալքավոր փոխա– կերպային թերթաքարերի ու ֆուզուլինիդ– ներ պարունակող կրաքարերի, գլաքարե– րի առկայությունը։ Կիմերյան ծալքավորության մարզը գո– յացել է գեոսինկլինալային ճկվածքից, որը ձևավորվել է վաղ ալպյան տեկտոնական ցիկլի սկզբում (լեյասում)՝ բայկալյան և հերցինյան հիմքի վրա։ Դեոսինկլինալն անցել է զարգացման ոչ լրիվ ցիկլ, ինչ–որ չափով այստեղ արտահայտվել է գեոսին– կլինալային պրոցեսի վաղ փուլը՝ իրեն յուրահատուկ մագմայականությամբ և մե– տաղածնությամբ։ Ուշ գեոսինկլինալային և հատկապես լեռնակազմական փուլերի ֆորմացիաները ներկայացված են ոչ լը– րիվ։ Մարզի կառուցվածքում մասնակցում են լեյասի–աալենի հրաբեկորատերիգեն և տերիգեն ֆորմացիաները, յուրայի ու ստորին կավճի հրաբխածին, նստվածքա– հրաբեկորային և հրաբխածին–կարբոնա– տային ֆորմացիաները, վերին կավճի էֆուզիվ–հրաբեկորային և կրաքարային ֆորմացիաները։ Պալեոգենի ֆորմացիա– ներն ունեն սահմանափակ տարածում, իսկ եեոգենի և անթրոպոգենի նստվածք– ները գրեթե ամբողջովին բացակայում են։ Ծալքավորության առաջին փուլը, մաս– նակի շրջումով (ինվերսիայով), կատար– վել է բաթում (նախաքելովեյան փուլ), իսկ լրիվ շրջումը՝ ապտում–վաղ ալբում։ Տեկտոնական կառուցվածքների ձևավոր– ման եզրափակիչ փուլերը տեղի են ունե– ցել կավճի վերջում, իսկ այնուհետև՝ պա– լեոգենի վերջում։ Մարզին յուրահատուկ են մեզոզոյան (յուրա–կավիճ) հասակի պղնձածծմբահրաքարային, բազմամետա– ղային, պղնձամոլիբդենային (տոնալի– տային ֆորմացիա) և երկաթի սկառնային հանքավայրերը։ Կիմերյան ծալքավորության մարզի սահմաններում առանձնացվում են Ս ո մ– խ և թ ա–Ղ արաբաղի և Ղ ա– փ ա ն–Դ ոգարանի զոնան ե– ր ը։ Ս ո մ խ և թ ա–Ղ արաբաղի զո– նան կազմված է մի քանի կուլիսաձև միակցվող անտիկլինորիումներից (Լոքի, Ալավերդու, Շամշադինի, Մռովդաղի, Ղա– րաբաղի ևն) ու դրանց միջև զետեղված սինկլինորիումներից (Լալվարի, Իջևանի, Դաշքեսանի ևն)։ Անտիկլինորիումների կազմում մասնակցում են ստորին ու մի– ջին յուրայի նստվածքները, իսկ որոշ տե– ղերում մերկանում է նաև ռիֆեյան վւո– խակերպային կոմպլեքսը։ Սինկլինո– րիումներում տարածված են վերին յուրա– յի, կավճի և մասամբ պալեոգենի հասակի ապարները։ Վերին յուրա–կավճի նըստ– վածքներից բաղկացած սինկլինորիումա– յին կառուցվածքներն ունեն մերձլայնակի ու հս–արլ․ տարածում և զգալի ազիմու– տային աններդաշնակությամբ միակցվում են ընդհանուր կովկասյան տարածում ունեցող միջին յուրայի գոյացումների հետ։ Ղ ա փ ա ն–Դ ոգարանի զոնա– յի Ղափանի հատվածը ներ– կայացված է Ղափանի բրսփփանտիկլի– նորիումով, որը առանցքային մասում կազմված է միջին յուրայի, իսկ թևերում՝ վերին յուրայի ու կավճի նստվածքներից և այդ անտիկլինորիումի հետ կուլիսաձև միակցված Դորիսի սինկլինորիումից։ Վերջինս բաղկացած է վերին յուրայի ու կավճի նստվածքներից, որոնք աններդաշ– նակորեն ծածկված են պալեոգենի, նեո– գենի և անթրոպոգենի թույլ ծալքավոր– ված հրաբխածին ու նստվածքային ապար– ներով։ Ղափանի հատվածի շարունակու– թյունը դեպի հս–արմ․ մնում է անորոշ։ Հս–արլ–ում Ղափանի անտիկլինորիումն անջատվում է Սոմխեթա–Ղարաբաղի զո– նայից Սևան–Աքերայի օֆիոլիթային կա– րով, որի ձևավորումը, ըստ վերջին տըվ– յալների, սկսել է տակավին հերցինյան էտապում, իսկ ավելի որոշակի՝ վաղ կավ– ճում։ Նոր ալպյան ծալքավորության մարզերն ունեն ավելի բարդ կառուցվածք։ Դրանց սահմաններում լայն տարածում ունեն միջին–վերին պալեոզոյան, կավճի ու պա– լեոգենի նստվածքները, նեոգեն–չորրոր– դականի մոլասները և նորագույն հրա՝ բխայնության արգասիքները։ Դրանցում ըստ հասակի առանձնացվում են միջին և ուշ ալպյան կառուցվածքներ։ Կախված մի շարք կառուցվածքաֆորմացիոն հատ– կանիշներից [մագմայականություն, ներ– ծին հանքառաջացում, ծալքավոր (պլի– կատիվ) կառուցվածքների տիպեր]՝ ալ– պյան ծալքավորության մարզը խիստ տա– րակազմ է։ Այն ստորաբաժանվում է P ա զ ու մ–Զ անգեզուրի և Մ և ր ձ– արաքսյան խոշոր տեկտոնական գո– տիների։ Բ ա զ ու մ–Զ անգեզուրի գ ո– տ ու սահմաններում առանձնացվում են Ս և ա ն–Ա քերայի օֆիոլիթա– յին և Ծաղկունյա ց–Զ անգե– զուրի (Մեղրիի) անտիկլի– նորիումային զոնաները։ Ս և ա ն–Ա քերայի զոնան բնու– թագրվում է օֆիոլիթային ֆորմացիայի ապարների լայն տարածմամբ, ինտեն– սիվ, որոշ տեղերում հավասարաթեք (իզո– կլինալ) և հովհարաձև ծալքավորությամբ՝ բարդացված վերնետվածքներով և վրա– շարժերով։ Այդ զոնայում առանձնացվում են Ամասիայի, Բազումի և Սևանի հորստ– անտիկլինորիումները (բաղկացած առա– վելապես կավճի նստվածքներից) և դրանց բաժանող սինկլինորիումները՝ լցված պա– լեոգենի ապարներով։ Ծաղկունյա ց–Զ անգեզ ու ր ի անտիկլինորիումային զո– նան բնորոշվում է բայկալ–ասինտյան հիմքի բարձրացած դիրքով (Ծաղկունյաց հորստ–անտիկլինորիում), դրանց վրա ուշ պալեոզոյան (մինչև 1 կմ) և պալեոգեն– յան (մինչև 2 կմ) նստվածքային ու հրա– բխածին հաստվածքների խիստ աններ– դաշնակ տեղադրմամբ, ինչպես նաև նեո– գենի մոլասների ու չորրորդական հասա– կի ցամաքային հրաբխածին ֆորմացիա– ների լայն տարածմամբ։ Դրա կազմում նույնպես առանձնացվում են ընդհանուր կովկասյան տարածման մի շարք խոշոր անտիկլինալ և սինկլինալ ծալքեր։ Այս զոնայում Շիրակ–Զանգեգուրի օֆիոլի– թային կարային ենթազոնան ինտենսիվ ճմլման, ուժավւոխակերպության (դինամո– մետամորֆիզմի), շերտատման (կլիվաժի) ու փքվածքի (բուդինաժի) տիպիկ օրի– նակ է՝ վերին մեզոզոյի ապարների և պալեոգենի ավելի թույլ ծալքավորված հրաբխածին–նստվածքային, հրաբխածին ու մերձհրաբխային առաջացումների ել– քերով։ Մերձարաքսյան գոտին պա– լեոզոյում բնութագրվել է պարապլատֆոր– մային (միոգեոսինկլինալային) զարգաց– ման ռեժիմով։ Ալպյան տեկտոնական ցիկլում, նրա հվ․ կեսում գոյություն է ունեցել պարագեոսինկլինալային ռեժիմ, իսկ հս․ կեսում՝ ետէվգեոսինկլինալային (Վեդա․ օֆիոլիթային զոնա) ռեժիմ։ Տվ–ում պարագեոսինկլինալային ռեժի– մի հիմնադրման սկիզբը համապատաս– խանում է լեյասին։ Նստվածքների հաս– տություններն այստեղ խիստ կրճատված են, կտրվածքները թերի են (յուրա, կա– վիճ, պալեոգեն), մագմայականությունը և ներծին մետաղածնությունը թույլ են դըր– սևորված, ծալքավորումը բրախիակսիալ տիպի է։ Մերձարաքսյան գոտու կառուցվածքում մասնակցում են միջին–վերին պալեոզոյի ու տրիասի պարապլատֆորմային (միո– գեոսինկլինալային) տիպի տերիգեն–կար– բոնատային, վերին կավճի տերիգեն, կարբոնատային, տուֆանստվածքային և կայծքարահրաբխածին, պալեոգենի ֆլի– շակերպ և նստվածքահրաբեկորային ֆոր– մացիաները, նեոգենի ու անթրոպոգենի հրաբխածին առաջացումները։ Դոտու շա– րունակությունում՝ Նախիջևանի գոգավո– րությունում, հերցինյան կոմպլեքսի վրա տեղադրված են տոարի, աալենի հրա– բխածին–նստվածքային ապարները, բա– յոսի, բաթի (խորջրյա ամոնիտային ֆաու– նայով) և քելովեյի նստվածքային առաջա– ցումները։ Ծալքավորության գլխավոր փուլերը և կառուցվածքների ձևավորումը տեղի են ունեցել ուշ կոնյակից առաջ, ուշ կավճի վերջում, վաղ էոցենից, ուշ էոցենից, օլի– գոցենից առաջ և միոցենի վերջում։ Այդ գոտում առանձնացվում են՝ Երևա ն– Օրդ ու բադի սինկլինորիու– մ ա յ ի ն և Ու ր ծ–Վ այքի ա ն տ ի– կլինորիումային զոնաները։ Երևան–Օրդուբադի օֆիոլիթային զո– նան կազմված է Երևանի, Եղեգնաձորի