Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 13.djvu/381

կատարվել են տիեզերական ռադիոճա– ռագայթման դիսկրետ աղբյուրների ին– տերֆերաչւաիական առաջին կանոնավոր դիտումները ՍՍՀՄ–ում։ Դիտական հետազոտությունների առա– ջին կարևոր շարքը նվիրված էր Գալակ– տիկայում կլանող նյութի բաշխման ու հատկությունների ուսումնասիրությանը։ Այդ բնագավառում կարևոր էր Ծիր Կա– թինի պայծառության ֆլուկտուացիաների4 միջաստղային կլանող նյութի ամպաձև կաոուցվածքի ուսումնասիրության վրա հիմնված տեսության ստեղծումը (Վ․ Համ– բարձումյան), որը հնարավոր դարձրեց կլանող ամպերի միջին պարամետրերի (չափեր, կլանման ունակություն, տարա– ծական խտություն) որոշումը։ Միջաստ– ղային կլանող նյութի ուսումնասիրությու– նը թույլ տվեց ճշտել Գալակտիկայի կա– ռուցվածքը, պարզել տարբեր սպեկտրա– յին դասերի աստղերի տարածական բաշ– խումը, որը, մասնավորապես, աստղա– սփյուռների հայտնագործման ելակետ հանդիսացավ (վ․ Համբարձումյան, 1947)։ Վերջինս կանխորոշեց նորաստեղծ աստղադիտարանի հետագա գիտական ուղղությունը։ Աստղասվւյուռների ու– սումնասիրությամբ հիմնավորվեց այն նոր պատկերացումը, ըստ որի աստղե– րի ու աստղային համակարգերի էվո– լյուցիայի և ֆիզիկայի հարցերի պարզա– բանման համար սկզբունքորեն կարևոր է անկայուն աստղերի և դրանց համակար– գերի ուսումնասիրումը, քանի որ նշված օբյեկտների վիճակները կարճ ժամանա– կամիջոցում ենթարկվում են կտրուկ փո– փոխությունների։ Բացահայտվել է, որ անկայունությունն օրինաչավւ փուլ է էվո– լյուցիոն պրոցեսներում։ Մշակվել է աստ– ղերի և աստղային համակարգերի էվո– լյուցիայի հարցերի նկատմամբ դիտողա– կան մոտեցում։ Աստղասփյուռներում գոր– ծող ուժերի վերլուծությունից պարզվել է, որ դրանք դինամիկական տեսակետից անկայուն կազմավորումներ են, որոնք ընդարձակվում ու քայքայվում են։ Գնա– հատվել է աստղասփյուռի լրիվ քայքայ– ման համար պահանջվող ժամանակամի– ջոցը (107 տարվա կարգի), որը շուրջ հա– զար անգամ փոքր է Գալակտիկայի աստ– ղերի մեծամասնության (օրինակ, Արեգա– կի) տարիքից։ Այսպիսով, աստղասփյուռ– ների դինամիկական անկայունությունից անմիջականորեն բխում է դրանց շատ երի– տասարդ տարիքը։ Աստղասփյուռների ըն– դարձակման (աստղերի փոխադարձ հե– ռացում և ցրում) երևույթը, որն իր բնույ– թով արմատապես տարբերվում է աստղա– յին դինամիկայում մինչև այդ հայտնի շարժումներից, հաստատվել է աստղա– սփյուռներում աստղերի դիտվող շարժում– ների ուսումնասիրությամբ (Բ․ Մարգար– յան), մասնավորասյես, դրանց տեսա– գծային արագությունների չափումներով (Լ․ Միրզոյան)։ Աստղասփյուռների կա– ռուցվածքի ուսումնասիրությունը հանգեց– րել է բազմաստղերի նոր դասի բացա– հայտմանը։ Պարզվել է, որ Օրիոնի սեղա– նակերպ բազմաստղերն իրենց բաղա– դրիչ–աստղերի յուրօրինակ տարածական դասավորության պատճառով քայքայվում են ավելի արագ (106 տարուց ոչ ավելի ժամանակամիջոցում), քան մայրական աստղասփյուռները (Վ․ Համբարձումյան)։ Աստղասվւյուռների հայտնադործումը դի– տողական առաջին վկայությունն էր այն բանի, որ Գալակտիկայում աստղառաջաց– ման պրոցեսները ներկայումս շարունակ– վում են և ունեն խմբային բնույթ։ Աստղասփյուռների ուսումնասիրությու– նը թույլ տվեց բացահայտել աստղերի առաջացման և զարգացման կարևոր օրի– նաչափությունները։ Ելնելով աստղա– սփյուռների ընդարձակման և քայքայման վերաբերյալ դիտողական փաստերից, մը– շակվել է նախաստղային գերխիտ նյութի վարկածը։ Ի հակադրություն գիտության մեջ մինչև այդ իշխող դասական վարկածի, որի համաձայն աստղերն ու աստղային համակարգերը ձևավորվում են գազա– նյութի սեղմման հետևանքով, նոր վար– կածը երկնային մարմինների առաջացու– մը բացատրում է որպես առայժմ անհայտ բնույթի գերխիտ նախաստղային մար– մինների՝ նախաստղերի տրոհման արդ– յունք։ Կատարվել են Տիեզերքում այլա– սերված գազի հավասարակշիռ գոյա– ձևերի տեսության կատարելագործման հետազոտություններ (Վ․ Համբարձում– յան, Գ․ Սահակյան)։ Մասնավորապես, ցույց է տրվել, որ բավականաչափ մեծ ճնշումների ու խտությունների դեպքում հիպերոնները և մյուս անկայուն մաս– նիկները կայունանում են և կարևոր դեր կատարում գերխիտ նեյտրոնային աստ– ղերի կառուցվածքի մեջ։ Աստղասփյուռ– ներում աստղերը դրսևորում են ուժեղ ֆի– զիկ․ անկայունություն (պայծառության անկանոն փոփոխություններ, մակերևույ^- թից նյութի արտահոսք, բռնկումներ ևն), որը, որպես կանոն, բնութագրում է աստ– ղի ոչ հավասարակշիռ վիճակը նրա էվո– լյուցիայի վաղ փուլերում։ Այդ փուլերում գտնվող աստղերի ուսումնասիրությամբ բացահայտվել են դրանց ֆիզիկ, և էվո– լյուցիոն մի շարք առանձնահատկություն– ներ։ Աստղային բռնկումների դիտում– ների վիճակագրական վերլուծությունից պարզվել է, որ բռնկվող աստղերի քանա– կը շատ մեծ է աստղասփյուռներում և երի– տասարդ աստղակույտերում։ Ստացված տվյալներից եզրակացվել է, որ բռնկվող աստղի փուլը T Ցուլի տիպի աստղերի փուլին հաջորդող օրինաչափ էվոլյուցիոն փուլ է բոլոր թզուկ աստղերի կյանքում։ Այդ նոր տեսակետը հաստատվել է Բյու– րականի աստղադիտարանում՝ մի քանի հարյուր երիտասարդ բռնկվող աստղերի հայտնագործմամբ և դրանց հատկություն– ների վիճակագրական վերլուծությամբ (Լ․ Միրզոյան, է․ Պարսամյան և ուրիշներ)։ Բռնկվող աստղերի էլեկտրալուսաչափա– կան և լուսանկարչական դիտումների հի– ման վրա բացահայտվել են աստղային բռնկումների գունաչափական առանձնա– հատկությունները։ Մասնավորապես, ցույց է տրվել, որ T Ցուլի տիպի աստղերի ճա– ռագայթման, ինչպես նաև բռնկումների ժամանակ առաջացող ճառագայթման մեջ գոյություն ունի ոչ ջերմային բնույթի բա– ղադրիչ՝ անընդհատ առաքում (Վ․ Համ– բարձումյան, Լ․ Միրզոյան)։ Մշակվել է մի վարկած, ըստ որի անընդհատ առաքումը բացատրվում է որպես երիտասարդ աստ– ղերի պայծառության անկանոն վւովւոխու– թյունների կամ բռնկումների ժամանակ աստղերի ընդերքում պահպանված նա– խաստղային գերխիտ նյութի թանձրուկ– ների արտաբերման և պայթյունների հե– տևանք։ Այդ վարկածը հնարավորու– թյուն է տվել կանխագուշակել տարբեր առանձնահատկություններով օժտված եր– կու տիպի՝ «արագ» ու «դանդաղ» բռնկում– ների գոյությունը (հաստատվել է դիտում– ներով), ինչպես նաև բացատրել ֆուորի երևույթը (FU Օրիոնի տիպի օբյեկտների պայծառության անսովոր փոփոխություն– ները), որն իր բնույթով նման է «դանդաղ» բռնկումների (Վ․ Համբարձումյան)։ Պարզվել է, որ անկայուն աստղերի լույսի բևեռացումը կարող է պայմանա– վորված լինել աստղի սեփական հա կոլ– թյուններով (լույսի սեՓական բևեռացում)։ Կարմիր գերհսկա և T Ցուլի տիպի աստ– ղերի լույսի սեփական բևեռացման հայտ– նագործման համար հիմք ծառայեց այդ աստղերի լույսի բևեռացման փոփոխա– կանությունը, որը հայտնաբերվել է Բյու– րականի աստղադիտարանում (Կ․ Գրի– գորյան, Ռ․ Վարդանյան)։ 1950-ական թթ–ից Բյուրականում կա– տարվում են արտագալակտիկական հե– տազոտություններ։ Ստացվել են գալակ– տիկաներում անկայուն երևույթների ուսումնասիրության կարևոր արդյունք– ներ։ Աստղասվւյուռների տեսության այն դրույթը, որ տիեզերական նյութի զարգաց– ման նախնական փուլերը կապված են մեծ խտությունների և հսկայական էներգիա– ների հետ, թույլ էր տալիս ենթադրել, որ գալակտիկաների աշխարհում տիեզերա– կան նյութի էվոլյուցիոն փուլերը համե– մատաբար ավելի երկարատև են, որի պատճառով գալակտիկաներում նախ– աստղային նյութի հատկությունները կա– րող են դրսևորվել ավելի տևական և բա– ցահայտ ձևով։ Այդ ենթադրությունը լիո– վին հաստատվեց։ Պարզվեց, որ գալակ– տիկաների աշխարհում անկայունությունը հանդիպում է ավելի հաճախ և լինում է անհամեմատ ավելի մեծ մասշտաբների, քան աստղերի աշխարհում։ Գալակտի– կաներում և, մասնավորապես, ռադիո– գալակտիկաներում դիտվող այդ անկա– յունությունը գրեթե միշտ դրանց՝ փոքր տրամագծով կենտրոնական խտացումնե– րի (կորիզների) ակտիվության արդյունք է։ Պարզվեց, որ գալակտիկայի կորիզնե– րի ակտիվությանը վերաբերող դիտողա– կան փաստերը հնարավոր չէ բացատրել, համարելով, որ դրանք բաղկացած են սոսկ աստղերից ու գազից։ Դրանց բա– ցատրության համար անհրաժեշտ է են– թադրել, որ գալակտիկաների կորիզնե– րում գոյություն ունեն առայժմ անհայտ բնույթի գերզանգվածային նախաստղա– յին մարմիններ (Վ․ Համբարձումյան)։ Գալակտիկաների կորիզների ակտիվու– թյան բյուրականյան գաղափարը փայլուն կերպով հաստատվեց կորիզներում դիտ– վող ահռելի պայթյունների և քվազիաստ– ղային արտագալակտիկական օբյեկտնե– րի՝ քվազարների հայտնագործմամբ։ Ակտիվ կորիզներով գալակտիկաների որոնումները հանգեցրին նորմալ գալակ– տիկաներին ոչ հատուկ ուժեղ ուլտրամա–