Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 13.djvu/425

ցության և այլ խնդիրներ (Ե․ Մովսիսյան, Ռ․ Այդինյան, Վ․ Դովլաթյան և ուրիշներ)։ Ա․ Հարությունյան Երկրագործություն։ Աշխատանքները Հայաստանում սկսել են կատարել գի– տահետազոտական հիմնարկների կազմա– կերպմանը զուգընթաց։ 1924-ին ստեղծվեց Երևանի համալսարանի գյուղատնտ․ ֆա– կուլտետի մասնավոր երկրագործության ամբիոնը (1930-ից Հայկ․ գյուղատնտ․ ինստ–ի կազմակերպման կապակցու– թյամբ այն վերակառուցվել է բուսաբու– ծության և ընղհանուր երկրագործության ամբիոնների), 1926-ին՝ էջմիածնի գիտա– հետազոտական փորձակայանը, 1930-ին՝ բուսաբուծության համամիութենական ինստ–ի Ախուրյանի սորտափորձարկման դաշտը (1932-ից՝ դաշտավարական–ճա– կընդեղագործական, իսկ 1937-ից Լենինա– կանի պետ․ սելեկցիոն կայան), 1931-ին՝ Կոտայքի ծխախոտի Փորձակայանը (1935-ից կոչվում էր ծխախոտի և մախոր– կայի համամիութենական ԴՀԻ–ի զոնալ, իսկ 1970-ից՝ ծխախոտի հայկ․ փորձակա– յան), 1943-ին՝ ՀԱԱՀ ԴԱ երկրագործու– թյան ԴՀԻ, որը 1949-ին վերակազմավոր– վեց ՀՍՄՀ գյուղատնտեսության մինիս– տրության կերհայթայթման ինստ–ի, վերջինս 1953-ին վերածվեց ՀԱԱՀ անաս– նաբուծության և անասնաբուժության ԴՀԻ–ի կերհայթայթման բաժնի։ 1956-ին կազմակերպվեց ՀՍՄՀ երկրագործության ԴՀԻ, 1968-ին՝ եթերայուղատու կուլտու– րաների համամիութենական ԴՀԻ–ի հայկ․ փորձակայանը։ Ստեղծված գիտահետազոտական հիմ– նարկներում ծավալուն աշխատանքներ են կատարվել Հայաստանում երկրագործ, գիտության զարգացման բնագավառում, հայտնաբերվել և ուսումնասիրվել են վայ– րի ցորենի երկհատ (Կովկասյան կամ Արարատյան), միահատ, Ուրարտու, Երե– վանի, Վավիլովի, աշորայի՝ Դարալագյա– զի տեսակները և բազմաթիվ տարատեսակ– ներ։ Առաջին անգամ Սովետական Միու– թյունում հայտնաբերվել է Սպելտա ցո– րենը, հետազոտվել մշակովի ցորենի ծագ– ման ու զարգացման հարցերը (Մ․ Թուման– յան)։ ՀՍՍՀ տարածքում ուսումնասիրվել են հասկավոր հացաբույսերը և նրանց վայրի ազգակիցները (Պ․ Ղանդիլյան), տեղական ցորենների տեսակային ու տա– րատեսակային կազմը և նրանց բարելավ– ման ուղիները (Վ․ Դուլքանյան, P․ Դա– րասեֆերյան), ցանքաշրջանառություննե– րի համակարգերը և մոլախոտային բուսա– կանության (Դ․ Աղաջանյան, Մ․ Սիմոն– յան), այդ թվում և գաղձի կենսբ․ առանձ– նահատկությունները (Ն․ Կարապետյան), ՀՍՍՀ–ում շրջանացված ցորենի տեսակ– ների բնութագրման ու սերմնաբուծության հարցերը (Դ․ Մելքումյան), բազմամյա ու միամյա խոտաբույսերի, սիլոսային բույ– սերի, կերային արմատապտղավորների մշակության տեխնոլոգիան և տեսակա– յին ու սորտային կազմը (Ա․ Մաթևոսյան, Դ․ Դալստյան)։ Հետազոտվել են Սևա– նա լճի ջրերից ազատված հողատեսքերը գյուղատնտ․ արտադրությունում ներա– ռելու (Պ․ Հակոբյան), լեռնային երկրա– գործությունում դաշտային կուլտուրանե– րի աճեցման և ինտենսիվ հողապաշտ– պան տեխնոլոգիաների մշակման արտա– դրության մեջ ներդրման խնդիրները, մը– շակվել արևադարձային երկրագործության պայմաններում մեկ տարում նույն տարա– ծությունից երկու բերքի ստացման մեթոդ (Մ․ Սիմոնյան), Արարատյան դաշտի և Կենտրոնական գոտու շրջաններում ցան– քաշրջանառության տիպերի, դաշտային բույսերի բերքատվության բարձրացման ագրոտեխնիկայի (Հ․ Դրիգորյան և ուրիշ– ներ), ՀՍՍՀ էկոլոգիական տարբեր պայ– մաններում ծխախոտի կենսբ․ և մշակման առանձնահատկությունների, ծխախոտա– հոէմքի որակի լավացման (Մ․ Դյուլխաս– յան) հարցերը։ Աովետական Հայաստա– նի բուսաբույծներն զ(քալի աշխատանք– ներ են կատարել նաև մշակովի բույսերի նոր սորտեր և հիբրիդներ ստեղծելու, սերմնաբուծության, երկրագործության վարման գիտ․ հիմունքների մշակման ու կատարելագործման բնագավառներում։ Մասնավորապես ստացվել են ցորենի, գարու, եգիպտացորենի, առվույտի, ծխա– խոտի, սիսեռի և այլ բույսերի շուրջ 50 սորտ (Վ․ Դուլքանյան, Դ․ Աուրմինյան, Ա․ Մկրտչյան, Ա․ Եղիկյան, P․ Դարասե– ֆերյան, Ս․ Պողոսյան, Դ․ Խաչատրյան, Պ․ Ղանդիլյան, Մ․ Հովհաննիսյան, Ա․ Թոռչյան, Ն․ Դարբինյան, Դ․ Դավի– դովսկի, Ա․ Մինասյան, Ա․ Վերնիգոր, Ա․ Աջաբյան, Տ․ Չուբարյան, Տ․ Տեր–Սա– հակյան, Դ․ Զիթողցյան, Պ․ Ներսիսյան, Ս․ Րարսեղյան, Ե․ Դևորգյան, Ֆ․ Նուբար– յան և ուրիշներ)։ Մ․ Գյոււխասյան Այգեգործություն։ Առաջին աշխա– տանքները Հայաստանում սկսել են կա– տարել 1920–30-ական թթ․, երբ Երե– վանում կազմակերպվեց այգեգործ, կա– յանը (1927), 1930-ին դրա հիմքի վրա ստեղծվեցին երկու ինքնուրույն՝ խաղո– ղագործության ու գինեգործության և պտղաբուծության կայանները, Հայկ․ գյու– ղատնտ․ ինստ–ի այգեգործության ամ– բիոնը (1930)։ 1927–40-ին ստեղծվեցին նաև խաղողագործ, փորձահենակետեր, սորտափորձարկման տնկարաններ, կո– լեկցիոն այգի և ուսումնասիրվեցին Հա– յաստանում տարածված խաղողի վազի տարբեր սորտերի բերքատվության բարձ– րացման, կենսբ․ առանձնահատկություն– ների, վազի մշակության և այլ հարցեր (Ս․ Մանասյան, Դ․ Դրձելյան, Դ․ Տեր– Ներսիսյան, Ն․ Պրոստոսերդով, Վ․ Սար– գըսյան և ուրիշներ)։ 1943-ին խաղողա– գործության ու գինեգործության կայանի հիման վրա կազմակերպվեց ՀՍՍՀ ԴԱ այգեգործության և գինեգործության ինստ–ը (1956-ից՝ ՀԱԱՀ խաղողագործու– թյան, գինեգործության և պտղաբուծու– թյան ԴՀԻ)։ 1940–50-ական թթ․ հետա– զոտվեցին խաղողի վազի մշակության և ագրոտեխնիկայի, սելեկցիայի, սորտային կազմի և այլ հարցեր։ Նկարագրվեցին տեղական և բերովի, քիչ տարածված և մինչ այդ անհայտ, ինչպես նաև սելեկ– ցիոն նոր սորտեր և Էլիտային սերմնա– բույսեր, որոնք ամփոփվեցին «Հայկա– կան ամպելոգրաֆիա» (հ․ 1–3, Ե․, 1947– 1981) աշխատությունում։ Միաժամանակ ստեղծվեցին խաղողագրական հավաքա– ծուներ, 25 հզ․ սերմնաբույսից կազմված սելեկցիոն ֆոնդ։ 1950-ական թթ․ սկսած հետազոտվեցին խաղողի գենետիկայի, սելեկցիայի, յուրարմատ խաղողի հին սորտերի հատկանիշների ու հատկություն– ների ժառանգման բնույթի, փոփոխակա– նության ու կայունության աստիճանի (Ա․ Պողոսյան, Ս․ Խաչատրյան), ժառան– գականության ու Փոփոխականության, ծնողական փոփոխակների նպատակա– յին ընտրության մեթոդի, սելեկցիոն աշ– խատանքներն արագացնելու (Պ․ Այվազ– յան), այգեգործության պատմության, ՀՄՄՀ–ում ճյուղի զարգացման հեռանկար– ների, խաղողի տեսակների ու սորտերի շրջանացման (Պ․ Արզումանյան), խաղողի վազի ցրտադիմացկունության, դրա ֆի– զիոլոգ․ առանձնահատկությունների (Կ․ Պողոսյան), վազի կենսբ․ պրոցեսնե– րի կարգավորման, բերքատվության բարձ– րացման, ճյուղի ինտենսիվացման, քար– քարոտ հողերում այգիների մշակության (Ա․ Մելքոնյան), այգիների պարարտաց– ման (Ա․ Հարությունյան) խնդիրները։ ՀՍՍՀ–ում ստացվել է սեղանի և գինու խաղողի 25-ից ավելի սորտ և փոփոխակ (Ս․ Պողոսյան, Ս․ Խաչատրյան, Պ․ Այ– վազյան, Կ․ Պողոսյան, Ֆ․ Այվազյան, Հ․ Նալբանդյան, Պ․ Սերոբյան և ուրիշ– ներ)։ Դին ու և կոնյակի արաա– դ ր ու թ յ ա ն գծով գիտահետազոտա– կան աշխատանքները (հումքային պա– շարների ուսումնասիրություն, գինու ման– րէաբանություն, կոնյակի արտադրության գիտ․ հիմունքների մշակում, գինեգործ, արդյունաբերության մեքենայացում ևն) կատարվում են հիմնականում ՀՍՍՀ խա– ղողագործության, գինեգործության և պտղաբուծության ԴՀԻ–ում, Հայկ․ գյու– ղատնտ․ ինստ–ի համապատասխան ամ– բիոնում, ինչպես նաև «Արարատ» հայկ․ գինեգործ, արդ․ միավորման ձեռնարկու– թյուններում (այդ թվում՝ Երևանի կոնյա– կի գործարանում)։ Ուսումնասիրվել են գինու, կոնյակի արդյունաբերության զարգացման, քիմիայի, տեխնոլոգիայի (Լ․ Զանփոլադյան, Ն․ Կազումով, Ծ․ Պետ– րոսյան, Ե․ Մնջոյան և ուրիշներ) խնդիր– ներըւՄշակվել են կոնյակի հասունացման, շիթային ռեակտորի միջոցով գինու վե– րամշակման, գինեթթվի ստացման, մա– դերային տիպի «Հայկական գինու» (Լ․ Զանփոլադյան, Ն․ Կազումով, Կ․ Խա– չատրյան), կայուն քիմ․ բաղադրությամբ բարձրորակ սպիրտների ստացման, կոն– յակի սպիրտների հասունացման պրո– ցեսների արագացման (Ծ․ Պետրոսյան) տեխնոլոգիաներ։ Ստեղծվել են գինինե– րի և կոնյակների նոր տեսակներ (Լ․ Զան– փոլադյան, Մ․ Մեդրակյան, Ն․ Կազու– մով, ժ․ Սարգսյան և ուրիշներ)։ Առաջնա– յին գինեգործության համար մշակվել և արտադրության մեջ են ներդրվել ճոճվող հոսիչ, գինու և գինեգործ, մնացուկների թորման ապարատներ, գինու շարժական խառնիչ են (Մ․ Զոհրաբյան, Պ․ Միրզո– յան, Խ․ Դևորգյան և ուրիշներ)։ Պ․ ԱրզաԱանյան Պտղաբուծություն։ Այս բնագավառի գիտահետազոտական աշխատանքները Հայաստանում տարվում են 20-ական թթ․ վերջերից, երբ 1927-ին կազմակերպվեցին այգեգործ, փորձակայանը (1929-ին այն