Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 13.djvu/426

արոհվեց խաղողագործության և պտղա– բուծության զոնալ կայանների), 1930-ին՝ Հայկ․ գյուղատնտ․ ինստ–ի պտղաբան– ջարաբուծության ամբիոնը, 1956-ին՝ ՀՍՍՏ խաղողագործության, գինեգործու– թյան և պտղաբուծության ԴՀԻ–ն։ Ուսում– նասիրվել են ծիրանենու, դեղձենու, սա– լորենու, կեռասենու, խնձորենու, տանձե– նու և այլ պտղատու ծառատՒ՚յակնսրի Աորտաշրջանացման․ տեղաբաշխման, ցրտադիմացկունության, պտուղների քի– միատեխնոլոգ․, կենսբ․ առանձնահատկու– թյունների, պտղատու այգու ագրոտեխնի– կայի, ագրոքիմիայի, պատվաստակալնե– րի ընտրության, «թզուկ» պտղաբուծու– թյան, պտղաբուծության պատմության և այլ խնդիրներ (Պ․ Ար գուման յան, Ա․ Վեր– միշյան, Ա․ Բեկետովսկի, Ա․ Մարգարյան, Դ․ Մկրտչյան, է․ Մորիկյան, Ս․ Մինաս– յան և ուրիշներ)։ ՀՍՍՀ–ում ստացված տարբեր սորտերը U հիբրիդները ներդըր– վել են արտադրության մեջ, իսկ ծիրանե– նու, դեղձենու, տանձենու և այլ սորտե– րը ընդգրկված են միջազգային ստան– դարտում։ Հավաքվել և նկարագրվել են ՀՍՍՀ–ուվ տարածված պտղատու ծառա– տեսակների տարբեր սորտերը, , որոնք նկարագրվել են «Հայաստանի պտուղ– ները» (հ․ 1–5, 1958–81) աշխատությու– նում։ է․ Մորիկյան Բանջարաբուծություն։ Որպես գիտու– թյան բաժին ձևավորվել է 1930-ական թթ․։ 1931-ին Մոսկվայի բանջարանոցա– յին տնտեսության ԴՀԻ–ի համակարգում կազմակերպվում է Երևանի բանջարա– բուծ․ հենակետը, որը 1933-ին վերակա– ռուցվում է որպես Հայաստանի հողժող– կոմատի պտղաբուծության զոնալ կայանի բաժին՝ Լենինականի, Կիրովականի, Ստեփանավանի, Կոտայքի և Մարտունու հենակետերով։ 1932-ին ստեղծվում է Լե– նինականի սելեկցիոն կայանի բանջա– րային բույսերի սելեկցիայի և սերմնա– բուծության բաժինը։ 1950-ին սելեկցիոն աշխատանքները կենտրոնացվեցին պա– հածոների արդյունաբերության համ․ ԴՀԻ –ի հայկ․ բանջարաբուծ․ հենակե– տում, որը 1958-ին վերակազմվեց բանջա– րաբուծ․ փորձասելեկցիոն կայանի, իսկ 1959-ին՝ ՀՍՍՀ գյուղատնտեսության մի– նիստրության բանջարաբոստանային կուլտուրաների սելեկցիոն–սերմնաբուծ․ ինքնուրույն գիտահետազոտական կայա– նի։ 1981-ին ստեղծվեց բանջարաբոստա– նային կուլտուրաների հանրապետ․ սե– լեկցիոն–սերմնաբուծ․ կայանը։ Հայաստանի բանջարաբույծ–գիտնա– կանները ուսումնասիրել են բանջարաբոս– տանային կուլտուրաների գենետի– կան, աճման ու զարգացման առանձնա– հատկությունների, հետերոզիսի, տարբեր բնակլիմ․ պայմաններում այդ բույսերի մշակության, տարածման, սորտ–ընտրու– թյան, շրջանացման, տեղաբաշխման, ինչ– պես նաև ծածկած գրունտում (հատկապես ապակեծածկ և լուսաթափանց թաղանթնե– րի տակ) բանջարաբուծության զարգաց– ման և սելեկցիայի հարցերը (Ս․ Խաչա– տրյան, Ա․ Անանյան, Դ․ Բաբա ջան յան, Ն․ Ավետիքյան, Ա․ Ավագյան, է․ Քոչար– յան, Մ․ Ղազարյան, Մ․ Հովհաննիսյան, Հ․ Ակունյան, Ա․ Եղիազարյան, Դ․ Ղա– րիբյան, Ե․ Աթաբեկյան և ուրիշներ)։ Ստեղծվել և արտադրություն են ներդրվել լոլիկի Անահիտ 20, Երևանի 14, Հայկա– կան շտամբովի 152, Մասիսի 202, Հոբել– յանական 261, Արաքս 322, Կարինե 388, Արամուս, Զվարթնոց, Լիա ևն, սմբուկի՝ Երևանի 3․ տաքդեղի՝ Հայկական կլոր 67, Անի, սեխի՝ Դետաշենի 15, Դասպա և Դուիսկան, ինչպես նաև Արարատի 45, Հրազդանի 43, Մասիսի 2, Կարմիր սեխ ևն, ձմերուկի՝ Արարատ վաղահաս և այլ սորտերը (Ա․ Անանյան, Հ․ Վարոսյան, վ․ Բաբլոյան, է․ Քոչարյան, Մ․ Ղազար– յան, Ն․ Ավետիքյան և ուրիշներ)։ Բանջարաբուծության առանձին խըն– դիրներով զբաղվում են նաև Հայկ․ գյու– ղատնտ․ ինստ–ի բանջարաբուծության ամբիոնի աշխատակիցները։ Գ․ Ղարիբյան Բույսերի պաշտպանություն։ Դյուղա– տընտ․ և անտառային բույսերի վնասա– տուների ու հիվանդությունների ուսում– նասիրման, դրանց դեմ պայքարի արդյու– նավետ միջոցառումների մշակման խնդիր– ներն սկսել են իրագործվել 1920-30- ական թթ․։ 1924-ին Հայաստանի հողժող– կոմատին կից կազմակերպվեց բույսերի պաշտպանության բաժինը, 1929-ին՝ բամ– բակենու վնասատուների և հիվանդու– թյունների Հայաստանի և Նախիջևանի գիտահետազոտ․ կայանը, 1964-ին՝ ՀՍՍՀ բույսերի պաշտպանության ԴՀԻ–ն։ Բույ– սերի պաշտպանության գծով հետազոտու– թյուններ են կատարվում նաև ՀՍՍՀ խա– ղողագործության, գինեգործության և պտղաբուծության, ՀՍՍՀ երկրագործու– թյան ԴՀԻ–ների, ՀՍՍՀ ԴԱ մանրէաբա– նության, կենդանաբանության, բուսաբա– նության ինստ–ների համապատասխան բաժիններում, Հայկ․ գյուղատնտ․ ինստ–ի բույսերի պաշտպանության ամբիոնում, Երևանի համալսարանի կենսաբանու– թյան ֆակուլտետում, ծխախոտի զոնալ կայանում։ 1980-ին ստեղծվեց «Հայգյոսլ– քիմիա» արտադրագիտ․ հանրապետ․ միա– վորումը, որը ՀՍՍՀ–ում իրականացնում է գյուղատնտ․ և անտառային բույսերի հիմ– նական վնասատուների, հիվանդություն– ների և մոլախոտերի դեմ տարվող պայ– քարի բոլոր աշխատանքները, պլանավո– րում միջոցառումների ծավալները, բաշ– խում թունաքիմիկատները, մեքենաները, հսկում կատարվող աշխատանքները, կոորդինացնում գիտահետազոտ․ աշխա– տանքները։ Ուսումնասիրվել են բամբակենու և այլ գյուղատնտ․ բույսերի ոստայնատզի, տուղտացեցի, շաքարի ճակնդեղի արմա– տային լվիճի, օկնոգինայի, հողաբնակ բվիկների, ծխախոտի բվիկների, լվիճ– ների, առվույտի տերևային երկարակըն– ֆիտոնոմուսի, խնձորենու և արլ․ պտղակերների, խաղողի վազի ողկույզա– կերի, որդնալվիճի, ամբարային վնասա– տուների, սեխի ճանճի, բանջարանոցային կուլտուրաների վնասատուների տեսակա– յին կազմը, կենսակերպը, զարգացման առանձնահատկությունները (Մ․ Մակար– յան, Գ․ Մարջանյան, Ա․ Բաբայան և ուրիշներ), նաև բամբակենու գոմոգ, վիլտ, շաքարի ճակնդեղի արմատակեր, ալրացող, ցերկոսպորոզ, ծխախոտի բակ– տերային բծավորություն, կանաչ մոզաի– կա, իսկական ալրացող, կեղծ ալրացող, ցորենի քարամրիկ, ժանգ, ծիրանենու չորացում, խաղողի վազի սիլդիու, с ի դիում, ինչպես նաև հնդավոր ծառա– տեսակների քոս, բանջարաբոստանային բույսերի, թիթեռնածաղկավոր ցանովի խոտաբույսերի տարբեր հիվանդություն– ների տարածվածությունը, վնասակարու– թյան աստիճանը, մշակվել՝ դրանց դեմ պայքարի միջոցառումներ (Ա․ Բաբայան, է․ Աֆրիկյան, Ն․ Քեչեկ, Վ․ Դուլքանյան, Ցա․ Սենեքերիմյան և ուրիշներ)։ Հետա– զոտվել են նաև գյուղատնտ․ բույսերը վնասող տարբեր նեմատոդների, միջատ– ների, կոկցիդների, մորեխների, մկնա– նման կրծողների, մոլախոտերի, մակա– բույծ բույսերի ևնի տեսակային կազմը, տարածվածությունը և պայքարի միջոցա– ռումների մշակման խնդիրները։ Մոլա– խոտերի դեմ քիմ․ քաղհանի համար հե– տազոտվել են տարբեր հերբիցիդներ, ընտրվել դրանցից առավել արդյունա– վետները (Դ․ Դարբինյան և ուրիշներ), սինթեզվել նոր հերբիցիդներ (Վ․ Դով– լաթյան), դրանց անվտանգ օգտագործ– ման համար ստեղծվել հարմարանքներ։ Զարգանում է նաև գյուղատնտ․ բույսերի վնասատուների դեմ պայքարի գենետիկ․, քիմ․ և ճառագայթային ամլացման եղա– նակները, գունային և հոտային թակարդ– ների օգտագործումը ևն։ Վ․ Վասիւյան Անասնաբուծություն։ Որպես գյուղա– տնտ․ գիտության բնագավառ, ձևավորվել է Հայաստանում սովետական կարգերի հաստատումից հետո։ Զարգացման առա– ջին շրջանում (1920–28-ին) հետազոտվե– ցին գյուղաց․ տնտեսությունները, կենդա– նիների գլխաքանակի վերականգնման, անասնաբուծ․ մթերքների արտադրությու– նը խթանող, ճյուղի արդյունավետ տըն– տեսավարման, պլանավորման, կենդա– նիների ցեղերի գնահատման, կերարտա– դրության խնդիրների լուծման և այլ հարցեր։ 1926-ին Հայաստանի հողժողկո– մատի որոշմամբ իրականացվեց գյուղաց․ տնտեսությունների անասնապահության արշավախմբային ուսումնասիրությունը (Ա․ Թամամշևի ղեկավարությամբ)։ Այդ ուսումնասիրության արդյունքները (տըն– տեսությունների անասնապահության վի– ճակի, բուծվող տեղական ցեղերի տնտ․ և մթերատու հատկանիշների, արտադրու– թյան կազմակերպման, տարբեր ճյուղե– րի վարման և բարելավման մասին հա– մակարգված տեղեկություններ) 1930-ին ամփոփեց և հրատարակեց Ա․ Թամամ– շևը։ Անասնաբուծ․ գիտության զարգացման երկրորդ շրջանում (1928–46) ստեղծվե– ցին գիտ․ և ուսումնական հաստատություն– ներ, խնդիր դրվեց լուծելու մասնագետ– ների պատրաստման և գիտ․ հիմունքնե– րով գյուղատնտ․ մթերքների արտադրու– թյունը կազմակերպելու հարցերը։ 1928-ին Երևանում կազմակերպվեցին Անդրկով– կասի անասնաբուժ․ և ապա՝ անասնա– բուծ․, իսկ 1931-ին դրանց միավորումով Երևանի անասնաբուծ․-անասնաբուժ․ ինստ–ները, նույն թվին՝ Լոռու կաթնա– տնտ․ զոնալ կայանը (1935-ից՝ անասնա– պահության Փորձակայան) և Ալագյազի