Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 13.djvu/438

կայի զարգացմանը։ Այդ մասին են վկա– յում դեռևս վաղ միջնադարում կառուց– ված ճարտ․ և ինժեներատեխնիկտկան կառույցները4 մեծաթռիչք կամարակապ քարե կամուրջներն ու գմբեթավոր շինու– թյունները (Զվարթնոցի տաճար, կամուրջ– ներ Ախուրյան գետի վրա ևն)։ Հայաստանում սովետական կարգերի հաստատումից հետո շինարարությունը բուռն վերելք է ապրել։ Կառավարության որոշմամբ Հայաստան են հրավիրվել ան– վանի մասնագետներ, որոնց մասնակցու– թյամբ իրականացվել է քաղաքաց․, արդ․ և էներգետիկական խոշոր կառույցների շինարարությունը (Երևանի հէկ, Քանա– քեռի հէկ, Շիրակի ջրանցք)։ ՀԱՍՀ–ում շին․ գիտության զարգացմանը զգալիորեն նպաստել է Կառուցվածքների ԳՀԻ–ի ստեղծումը (1930, հիմնադիր՝ Հ․ Տեր– Աստվածաարյան), որը 1974-ին վերան– վանվել է Շինարարության և ճարտարա– պետության ԳՀԻ–ի։ Ինստ–ում ուսումնա–, սիրվել են տեղական պեմզայի և տուֆերի՝ որպես բնական ծակոտկեն լցանյութերի հատկությունները և մշակվել դրանցից թեթև (կամ «տաք») բետոնների պատ– րաստման տեխնոլոգիան։ Այդ ուսումնա– սիրությունների հիմնական արդյունքներն ամփոփվել են Մ․ Զ․ Սիմոնովի «Թեթև բե– տոնների տեխնոլոգիայի հիմունքները» աշխատության մեջ (1973, ռուս․)։ Կատար– վել են պատի որմածքներում քիմ․ կոմբի– նատի արտադրության մնացուկների՝ կար– բիդային շլամի կիրառման ուսումնասիրու– թյուններ։ Տեսականորեն և փորձնականո– րեն ուսումնասիրվել է թեթև բետոնից եր– կաթբետոնի ստացման պրոբլեմը, մշակ– վել են մի շարք կոնստրուկցիաներ բնա– կան քարերի և թեթև բետոնների կիրառու– մով (Զ․ Հացագործյան և ուրիշներ)։ Կա– տարվել են տեղական թեթև ծակոտկեն լցանյութերից կոնստրուկտիվ, կոնստրուկ– տիվ ջերմամեկուսիչ և ջերմամեկուսիչ, այդ թվում նաև բարձր ամրության (մինչև 500 մակնիշի) բետոնների բաղադրություն– ների մշակման հիմնարար հետազոտու– թյուններ։ Հետագայում թեթև բետոնները լայն կիրառություն են ստացել հիդրոտեխ․ շինարարության (Հ․ Առաքելյան), իսկ աւ]ելի ուշ՝ տրանսպորտային թունելաշի– նության մեջ․ Հանրապետությունում մեծ տարածում են՝ ստացել ծածկերի՝ թեթև երկաթբետոնից պատրաստված բազմ– անցք պանելները, որոնց պատրաստման տեխնոլոգիան հետագայում կատարելա– գործվել է վակուումացման մեթոդի կի– րառմամբ։ Թեթև բետոններից պատրաստ– ված ծածկի կոնստրուկցիաներն օգտա– գործվել են ՀՍՍՀ–ում զանգվածային շի– նարարության մեջ, Վրաց․ ՍՍՀ–ում, Մոսկ– վայի Մ– վ– նոմոնոսովի անվ․ համալսա– րանի մասնաշենքերում։ Նշված աշխա– տանքները 1951-ին արժանացել են ՍՍՀՄ պետ․ մրցանակի (Մ․ Սիմոնով և ուրիշ– ներ)։ Մշակվել են պեռլիտի օգտագործ– մամբ հավաքովի կոնստրուկցիաներ, գու– նավոր մետալուրգիայի թափոններից բջջավոր բետոններ, թեթև բետոններից ծածկերի սալեր, ֆերմաներ, ֆերմավրա– քաշեր։ Կատարվել են երկաթբետոնի դի– մադրության և դեֆորմացիոն հատկու– թյունների, տարբեր տեսակի (այդ թվում՝ նախալարված ամրաններով) կոնստրուկ– ցիաների տեսական ուսումնասիրություն– ներ։ Կոշտ ամրանով երկաթբետոնի դի– մադրության ուսումնասիրությունների արդյունքները շարադրվել են Վ․ Վ․ Փի– նաջրսնի «Պողպատե կոնստրուկցիաների սեղմված տարրերի սահմանային վիճա– կի որոշ հարցեր» մենագրության մեջ (1956, ռուս․) և ներդրվել հանրապե– տության մեծաթռիչք ինժեներական կա– ռույցներում։ Նյութերի դիմադրության վի– ճակագրական տեսությունը հնարավորու– թյուն է ընձեռել գնահտտելու կառուցված– քային նյութերի (բետոնի, երկաթբետոնի, քարի)՝ դեֆորմացիայի ենթարկվելու ունակությունը (Լ․ Սեդրակյան)։ Քարե կոնստրուկցիաների ուսումնասիրման ասպարեզում հատուկ ուշադրության են արժանացել քարի և շաղախի շաղկապ– ման, բարձր ամրության շարվածքների ստացման, ինչպես նաև դրանց հաշվարկ– ների հետագա կատարելագործման հար– ցերը։ Սկսած 1960-ական թթ․ զգալի զարգա– ցում է ստացել բետոնային և երկաթբետո– նային շինարարությունը։ Նախագծային ինստ–ների հետ համատեղ նախագծվել և կառուցվել են 9–16 հարկանի կմախքա– յին, պանելային, միաձույլ և այլ կոն– ստրուկցիաների շենքեր։ Հաջողությամբ է իրականացվել շինարարության և ճար– տարապետության ԳՀԻ–ում մշակված շըր– ջանակակմախքային՝ մինչև 16-հարկա– նի շենքերի շինարարությունը Երևանում և ՍՍՀՄ մյուս հանրապետություններում։ Միաձույլ կոնս– տրուկցիաներով բնակելի շենք Երեանում ՍՍՀՄ մի շարք համանման ինստ–ների հետ համատեղ մշակվել են կառույցների սեյսմակայունության դինամիկական տե– սության հարցերը։ Մշակվել է բարձրա– հարկ շենքերի սեյսմակայունության հաշ– վարկի արդյունավետ եղանակ, որը հիմնը– ված է էլեկտրոնային հաշվողական մեքե– նաների օգնությամբ գետնի տատանումնե– րի գրանցումների մշակման վրա։ Կատար– վել են սեյսմիկ հաշվարկների կատարե– լագործման հետազոտություններ (է․ Խա– չի յան և ուրիշներ)։ Շինարարության և ճարտարապետու– թյան ԳՀԻ–ի կարևոր գիտահետազոտ․ աշխատանքներից են գիպս պարունակող թույլ գրունտների ամրացման քիմ․ եղա– նակի մշակումը, քիմ․ հավելանյութերի օգտագործումը թեթև բետոններում, խո– շորացված չափերի միջնորմների, հավա– քովի երկաթբետոնե տարրերի միասնա– կանացումը, ապակե և բազալտե թելքով ամրանավորված տարրերի պատրաստու– մը, նոր կոնստրուկցիայի (գրավիտացիոն հարկադրական սկզբունքով աշխատող) բետոնախառնիչի և այլ հարմարանքների ստեղծումը։ Շինանյութերի արդյունաբե– րության գծով գիտ․ հետազոտություննե– րը հետագա զարգացում են ստացել 1961-ից, երբ Շինանյութերի և կառուց– վածքների ինստ–ի բազայի վրա ստեղծ– վեց Քարի և սիլիկատների ԳՀԻ (1982-ից՝ «Քար և սիլիկատներ» գիտաարտադրա– կան միավորման գլխավորող կազմակեր– պություն)։ Շինարարության աճող ծա– վալների պահանջարկը պայմանավորել է քարի արդյունահանման և մշակման մե– քենայացման անհրաժեշտությունը։ Այդ ուղղությամբ հիմնարար հետազոտու– թյուններ են կատարվել, մասնավորապես, մեքենայական քարահատման ասպարե– զում (Մ․ Կասյան, Ի․ Տեր–Ազարև և ուրիշ– ներ)։ Արտադրության մեջ է ներդրվել կարծր քարերի մշակման ուլտրաձայնա– յին մեթոդը և զարդաքանդակների ստաց– ման մեքենայական եղանակը։ Կատար– վել են քարահատման ռեժիմի ավտոմատ կարգավորման՝ գործնական նշանակու– թյուն ունեցող հետազոտություններ։ Ուսումնասիրվել և կիրառվել է ճայթեց– նող քուղի միջոցով մարմարե բլոկների արդյունահանման նոր եղանակ։ Կատար– վել են ՀՍՍՀ և ՍՍՀՄ այլ վայրերի քարա– յին շինանյութերի (տուֆ, բազալտ, մար– մար, գրանիտ ևն) հատկությունների բազ– մակողմանի ուսումնասիրություններ, ըս– տեղծվել վարձարկման նոր մեթոդներ և սարքեր։ Մշակվել են քարային շինանյու– թերի երկարակեցության տեսական և փոր– ձարարական գնահատման հիմունքները (Զ․ Հացագործյան)։ Պեռլիտի փքման դի– նամիկայի ուսումնասիրությունը թույլ է տվել ստեղծել պահանջվող հատկություն– ներով փքանյութեր և դրանց հիման վրա նոր շինանյութեր։ Քարի և սիլիկատների ԳՀԻ–ում ստեղծ– վել է ամորֆ ապարների ջրաջերմային վե– րամշակման տեխնոլոգիա, որը հնարա– վորություն է տալիս ստանալ տարբեր տեսակի ապակիների, այդ թվում՝ բյուրե– ղապակու բարձրորակ հումք («կտնա– զի տ»), հեղուկ ապակի, նատրիումի մե– տասիլիկատ, թղթի լցափոշի, պարարտա– նյութ, ցեոլիտներ, քամիչ փոշենյութեր և սիլիկատային արժեքավոր այլ արտա– դրատեսակներ։ Զարգացում է ստացել սիլիկատային տեխնոլոգիայի մի նոր ուղղություն՝ քա– րային շինանյութերից ապակեբյուրեղա– յին նյութերի՝ սիտալների ստացումը։ Սինթեզվել են նաև քարասիտալներ՝ էլեկ– տրատեխ․, ռադիոտեխ․ և տեքստիլ արդ– յունաբերության շինվածքների համար։ ՀՍՍՀ ԳԱ Լենինականի երկրտֆիզի– կայի և ինժեներային սեյսմոլոգիայի ինստ–ում կատարվել են երկրաշարժերի կանխագուշակման, հանրապետության մեծ քաղաքների, բնակավայրերի և խո– շոր արդ․ հանգույցների սեյսմիկ միկրո– շրջանացման, պինդ մարմինների նմա– նության և կառույցների մոդելավորման տեսությունների զարգացման ու կիրառ– ման աշխատանքներ, որոնց արդյունք– ներն ամվւոփվել են Ա․ Գ․ Նազարովի «Դեֆորմացվող պինդ մարմինների մե–