Այլ երկրներում ապրող հայ արվեստա– գետներից են նկարիչներ Քրիստիան Աա– լերին (Թուրքիա), Զապել Պոյաճյանը (նաե գրող, թարգմանչուհի), 0․ Ադամյա– նը (Անգլիա), Ա․ Աշճյանը (Արգենտինա), Ա․ Թաթոսյանը (Կանադա), Ֆիրդուսու <Շահնւսմե»-ի, Օմար Իոսյամի քառյակ– ների նկարազարդող Դարվիշը (Անդրե Սերյուկյան, Աերյուգին), Մարկո (Մար– կոս) Գրիգորյանը (Իրան), Ա․ Պահարյա– նը (Հունաստան), Հիւդա Հարիթունո– Մ․ Ս ա ր կ ի– ս ո վ․ «Դիմաքան– դակ» (ժնԱի թանգարան) վան (Բուլղարիա), քանդակագործներ Մ․ Աարկիսովը (Շվեյցարիա), Ն․ Ունան– յանը (Ուրուգվայ)։ Մատաղ սերնդի դաս– տիարակության գործում անգնահատելի է ճարտարապետ Զարեհ Գաբլանի և ակ– նաբույժ ու սիրող նկարիչ Ռ․ ճեպեճյա– նի ջանքերով 1955-ին Հալեպում ստեղծ– ված ու ավեյի քան քառորդ դար գործող «Աարյան ակադեմիա>-ի դերը։ Շ․ Խաչատրյան Պատկերազարդումը տես 512–513-րդ, 528–529-րդ, 544–545-րդ, 560–561-րդ, 576–577-րդ, 592–593-րդ էջերի միջե, 608-րդ էջից հետո և 416–417-րդ էջերի միջե, աղյուսակներ XXVII–XXIX, ներ– դիրներում։ Գբկ․ Ս ա ր դ ա ր յ ա ն Ս․ Տ․, Նախնա– դարյան հասարակությունը Հայաստանում, Ե․, 1967։ Ի՚անզադյան Է․Վ․, Հայկա– կան լեռնաշխարհի մշակույթը մ․ թ․ ա․ III հազարամյակում, Ե․, 1967։ Նույնի, էլառ– դարանի, Ե․, 1979։ ԿարախանյանԴ․ Հ․, Սաֆյան Պ․ Գ․, Սյունիքի ժայռապատկեր– ները, Ե․, 1970։ Մարտիրոսյան Հ․ Ա․, Գեղամա լեռների ժայռապատկերները, Ե„ 1971 («Հայաստանի հնագիտական հուշար– ձանները», հ․ 11, պր․ 3)։ Իսրայելյան Հ․ Ռ․, Պաշտամունքն ու հավատալիքը ուշ բրոնզեդարյան Հայաստանում, Ե․, 1973։ Հ ո վ– հ ա ն ն ի ս յ ա ն Կ․ Լ․, էրեբունիի որմնա– նկարները (հայ․, ռուս․), Ե․, 1973։ Առաքելյան P․ Ն․, Ակնարկներ հին Հայաստանի արվեստի պատմության (մ․ թ․ ա․ I–մ․ թ․ JII դդ․)․ Ե․, 1976։ Ի՛ ա չ ա տ ը ր– յ ա ն ժ․, Հայաստանի անտիկ շրջանի կորո– պլաստիկան, «ԼՏԳ», 1977, №5։ Նույնի, Հայաստանի անտիկ շրջանի մեդալիոնները, «Լ^Գ», 1978, No 5։ Ա զ ա ր յ ա ն Լ․, ԿԻւԻկյան մանրանկար– չությունը XII–XIII դդ․, b․, 1964։ Հայկական մանրանկարչություն (Առաջաբանը՝ Ս․ Տեր– Ներսեսյանի, կազմ․ Մ․ ճ․անաշյան), Վնտ․, 1966։ Հայկական մանրանկարչություն (Ալ– բոմ, ներածական հոդվածը և նկարների բա– ցատրությունները՝ Լ․ Ա․ Դուռնովոյի), Ե․, 1967։ Ավետիսյան Ա․ Ն․, Հայկական մանրանկարչության Գլաձորի դպրոցը, Ե․, 1971։ Հակոբյան Հ․, Վասպուրականի մանրանկարչությունը, գիրք 1, 2, Ե․, 1976– 1982։ P ու շ հ ա ու զ և ն Հայդե և Հելմուտ, Նկարազարդ հայկական ձեռագիրներ Մխիթա– րեան միաբանութեան ի Վիեննա, Վնն․, 1978։ Հայկական մանրանկարչություն․ Վասպուրա– կան (Ալբոմ), Ե․, 1978։ Ղազարյան Վ․Հ․, Սպրգիս Պիծակ, Ե․, 1980։ Հայկական մանրանկարչություն․ Դիմանկար (Ալբոմ), Ե․, 1982։ ՀովսեփյանԳ․, Նյութեր և ուսում– նասիրություններ հայ արվեստի պատմության, h# 1–2, Ե․, 1983 –1987։ Ղազարյան Վ․ Հ․, Սյուժետային մանրանկարները Կի– լիկիայում (XIII դ․ վերջ–XIV դ․ սկիզբ), Ե․, 1984։ Առաքելյան P․, Հայկական պատկերա– քանդակները 4–7 դարերում, Ե․, 1949։ Տ և ր– Ներսիսյան Ս․, Հայ արվեստը միջնա– դարում, Ե․, 1975։ Ա զ ա ր յ ա ն Լ․, Վաղ միջ– նադարյան հայկական քանդակը, Ե․, 1975։ Մնացականյան Ս․, Հայկական աշ– խարհիկ պատկերաքանդակը JX–XIV դա– րերում, Ե․, 1976։ Առաքելյան P․, Քաղաքները և ար– հեստները Հայաստանում IX–X՝lII դդ․, հ․ 1-2, Ե․, 1958-64։ Դավթյան Ս․, Դըր– վագներ հայկական միջնադարյան կիրառա– կան արվեստի պատմության, Ե․, 1981։ էջ– միածնի գանձերը (կազմող՝ Մ․ Ղազարյան, հայ․, ռուս․, անգլ․), Ֆին(անդիա, 1985։ Մարաիկյան Ե․, Հայկական կերպար– վեստի պատմություն, գիրք 1–3, Ե․, 1971 – 1983։ Ղազարյան Մ․, Հայ կերպարվեստը XVI-XVIII դարերում, Ե․, 1974։ Սարգսյան Մ․, Սովետական Հայաս– տանի գրաֆիկան, Ե․, 1961։ Мартиросян А․ А․, Армения в эпо– ху бронзы и раннего железа, Е-, 1964; Ха- чатрян Т․ С․, Древняя культура Шира– ка․ Ill–I тысячелетия до н* э․, Е․, 1975; Е с а я н С․ А․, Древняя культура племен Северо-Восточной Армении (III –I тысяче– летия до н- э․), Е․, 1976; Ն ու յ ն ի, Скульп– тура древней Армении, Е․, 1980․ Пиотровский Б․ Б․, Искусство Урарту VIII–VI вв․ до н․ э․, Л․, 1962; X о д- жаш С․ И․, Трухтанова Н․ С․,Ога- н е с я н К․ Д․, Эребуни, М-, 1979․ Свирин А․ Н․, Миниатюра древней Армении, М․–Л․, 1939; Корхмазян Э․ М-, Армянская миниатюра Крыма (XIV– XVI вв․), Е-, 1978; Котанджян Н․ Г․, Цвет в средневековой армянской живописи, Е-, 1978; Дрампян И․ Р․, фрески Ко- байра, Е․, 1979; Дурново Л- А․, Очерки изобразительного искусства средневековой Армении, М-, 1979; Измайлова Т․ А․, Армянская миниатюра XI в․, М-, 1979․ Шелковников Б․ А․, Поливная ке– рамика из раскопок города Ани, Е-, 1957; Декоративное искусство средневековой Ар– мении (вступ․ статья Н․ Степанян), Л․, 1971; Т а р а я н 3․ Р․, Набойка в Армении, Е․, 1978; Казарян М-М-, Армянский ко– вер (на русск․, англ․), М․, 1985․ Очерки по истории искусства Армении, М․–Л․, 1939; Айвазян М- А․,Из май- л о в а Т․ А․, Искусство Армении, М-, 1962; Искусство стран и народов мира, т․ I, М․, 1966; Степанян Н․ С․, Советское искусство․ Искусство Армянской ССР, М-, 1967; Айвазян М- А․, Пейзаж в Армян– ской советской живописи, Е-, 1978; Каза– рян М, М-, Изобразительное искусство Армянской ССР, М-, 1978; Очерки по исто– рии армянского изобразительного искусства, Е․, 1979; Каменский А․ А․, Этюды о художниках Армении, Е-, 1979; Драм– пян Р․ Г․, Государственная картинная га– лерея Армении, М․» 1982; Степанян Н․ С․, Очерк изобразительного искусства Армении, М․, 1985․ Strzigawski J․, Die Armenische Mi- niaturmalerei, Bisantinische Denkmaler գըր– քում, Lpz․, 1891։ Նույն ի, Kleinarmenische miniaturmalerei․ Die Miniaturen des Tubingen Evangeliars, Tubingen, 1907; W e i t z- mann K․, Die Armenische Buchmalerei․ Des X und Beginnen des XI Jahrhunderts, Bamberg, 1933; Der Nersessian S․, Manuskrits armeniens illustres des XII, XIII et XIV siecles de la Bibliotheque des Peres Mekhitharistes de Venise (Text et Album), v․ 1–2, P․, 1937; Ն ու յ ն Ի, L’art Armenien, P․, 1977; Sarkissian A․, Pages d’art armenien, P․, 1940; Miniatures Armeniennes, Texte et notes de L․ A․ Dournovo, P-, 1960; Carswell I․, Dow sett С․ I․ F․, Kutahya Tiles and Pottery from the Armenian Cathedral of St․ James Jerusalem, t․ 1–2, Oxf․, 1972․
ԵՐԱԺՏՏՈԻԹՑՈՒՆ , Երաժշտությունը մինչե XX դ․ սկիզ– բը։ Սաղմնավորվելով ժող․ երաժշտության ընդերքում, հայկ․ մասնագիտացված երա– ժըշտարվեստի արմատները հասնում են հազարամյակների խորքը։ Հայկ․ լեռնաշ– խարհի ժայռապատկերներում կերպա– վորված ծիսական տարբեր, այդ թվում U «հնչող», պարային տեսարանները գաղա– փար են տալիս դիտարկվող ժամանակ– ներին հատուկ հասարակական զարգաց– ման մակարդակի և մտայնության մասին։ II հազարամյակի կեսերից, Հայաստանի տարածքում կազմավորվելով, մի քանի դար– գոյատևում է Հայասա–Ազզի ցեղա– միությունը, նրա քայքայումից հետո, հա– յերի հնդեվրոպ․ նախնիների ճյուղերից մուշկերը, Փոքր Ասիայի արմ․ շրջաններից թափանցելով Հայկ․ լեռնաշխարհ միանում են իրենց ցեղակից արիմ–արմեններին U նոր ավյուն ներարկում նրանց։ Այս շըր– ջանում Հայաստանում ռազմ, ավագանու պաշտամունքային ծիսակատարություն– ներում առաջընթաց նոր քայլեր է կատա– րում մասնագիտացված երգ–երաժշտու– թյունը։ Հայկ․ լեռնաշխարհի, նրանում ծաղկող հին մշակույթի ու մասնագիտաց– ված երաժշտարվեստի համար իրադար– ձություններով և բուռն վերելքով հագե– ցած է մ․ թ․ ա․ I հազարամյակը։ Նրա սկզբներին է վերաբերում Աեանա լճի շրջակայքում հայտնաբերված եղջերա– փողը։ Մ․ թ․ ա․ IX դ․ Արարաայան թագա– վորության (<Աւրարտուի>), ինչպես և Ար– մե–Շուպրիայի ու Արմենիա–Հայքի պե– տականությունների միջոցով, հայերը մուռ երեք դար մոտիկից հաղորդակցվում են ասսուրա–բաբելական մշակույթին։ Կար– միր բլուրում հայտնաբերված են մ․ թ․ ա․ VII դ․ վերաբերող մի զույգ բրոնզե ծընծ– ղաներ, որից եզրակացվում է, թե տվյալ քաղաքակրթությանը ծանոթ էին ժամա– նակի մերձարլ․ երաժշտ․ մյուս գործիքնե– րը ևս։ Արարատյան թագավորության գո– յության ընթացքում մասնագիտացված երգ–երաժշտությունը ճյուղավորվելով
