Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 13.djvu/65

նկատվում է գետերի քիմ․ հոսքի մեծա– ցում։ Աոավել աղտոաված են Փամբակ, Գեբեդ, Հրազդան, Ողջի գետերը։ Ստեղծ– վում են գետաջրերի մաքրման կայանք– ներ։ ՀՍՍՀ գետաջրերի պղտորությունը մեծ չէ․ նվազագույնը՝ Որոտանի վերին հո– սանքներում՝ 3 գ/մ3, առավելագույնը՝ Արաքս գետում՝ 700 գ/մ3 (Արարատյան դաշտ)։ Ողջին ունի արհեստականորեն մեծացված պղտորություն՝ կապված լեռ– նահանքային արդյունաբերության հետ։ Հրաբխային շրջաններում, բարձր լեռնե– րի գոտում, տարեկան միջին պղտորու– թյունը մինչև 50 գ/մ3 է, միջին բարձրու– թյաե գոտում՝ 75–100 ցւ/г/3, ցածրադիր գոտում՝ 200–300 գ/մ3։ Ծալքաբեկորա– վոր լեռևերի մարզում պղտորություևը կրկևակի մեծ է։ Կախույթայիև նյութերի տարեկան հոսքը ՀՍՍՀ գետաջրերում ավելի քաև 2 մլև ա է (Կուրի ավազանում՝ 0,8, Արաքսի ավազանում՝ 1,2 մլև տ), գլորվող ևյութերիևը՝ 1 մլն ա, նույևքաև էլ կազմում եև սելավայիև ևյութերը։ Լուծ– ված, կախույթայիև, գլորվող և սելավա– յիև ևյութերի 5,2* մլև ա տարեկան հոսքից Կուրի ավազանիև բաժիև է ըևկնում 1,7 մլն ա, Արաքսի ավազաևին՝ 3,5 մլն ա։ Հանրապետության տարածքից տարեկան լվացվում է մոտ 0,1 մմ հաստության շերտ։ Արաքս (պատմ․ Երասխ), հան– րապետության ամենախոշոր և հայ ժո– ղովրդի «մայր գետը»։ Ջրերն օգտագործ– վել են դեռևս հազարամյակևեր առաջ։ Առաջիև խոշոր ջրաևցքը կառուցվել է մ․ թ․ ա․ VII դ–ում (այժմ Հոկտեմբերյանի ջրանցքև է)։ Արաքսև սկիզբ է առևում Բյուրակն (Բինգյոլ) հրաբխային բարձրավանդակից (մոտ 3000 մ բարձրությունից), մինչև Արա– րատյաև դաշտ մտևելը հոսում է ևեղ կիր– ճերով, տեղ–տեղ՝ լայևացված հովտով, ուևի մեծ անկում։ Ընդուևելով Ախուրյաև վտակը՝ հոսում է Արարատյան դաշտով, անկումը փոքրանում է և հաճախակի փո– խում հուևը՝ թողևելով հևահուներ։ Սահ– մանայիև գետ է ՍՍՀՄ–ի, Թուրքիայի և Իրանի միջև։ Երկարություևը 1072 կմ է, ավազանը՝ 102 հզ․ կմ2։ Սնումը խառն է, հորդացումը՝ գարնաևը։ Հայկ․ լեռեաշխարհից տարե– կան դուրս է բերում մոտ 20 մլն ա կոշտ նյութեր։ Գետի վրա կառուցվել է Նախի– ջևանի ջրամբարը, ծրագրվում է ջրամ– բարների համակարգ կառուցել Մեղրու կիրճում։ Արաքսի ձախակողմյան խոշոր վտակներն են՝ Ախուրյաևը, Մեծամորը (Քասաղի հետ), Հրազդաևը, Ազատը, Վե– դիև, Արփաև, Նախիջևանչայը, Մեղրին, Ողջին, Որոտաևը (Հագարուի հետ)։ Աջա– կողմյան վտակևերև եև՝ Մակուև (Ջաևզի– մար), Կոտուրը, Կարասուն (Իրանում)։ Արաքսի ավազանին է պատկանում Սևա– ևա լիճը, որի մեջ եև թափվում Ձկնագետ, Գավառագետ, Արգիճի, Մասրիկ և այլ գետեր։ Ա խ ու ր յ ա և (Արևմտյաև Արփաչայ), սկիզբ է առևում Արփի լճից (ջրամբարից), հոսում Վերիև Ախուրյանի լայն հովտով դեպի արլ․, ապա թեքվում հվ․ ու մտևում խորը կաևիոևի մեջ, միևչև Շիրակի դաշ– տը։ Այստեղ հովիտը լայևաևում է, թեքու– թյունը պակասում և առաջանում են գա– լարներ։ Աղին երկաթուղային կայարաևի մոտ ևորից մխրճվում է լավային կանիոևի մեջ՝ միևչև Արաքսին խառնվելը։ Երկա– րությունը 186 կմ է, ավազաևը՝ 9700 կմ2 (մեծ մասամբ Թուրքիայում)։ Սևումը խառև է, հորդացումը՝ գարևաևը։ Վտակ– ներն են աջից՝ Կարախանը, Կարսը, Չար– լուն, Տեկորը, ձախից՝ Կումայրին (Գյում– րի), Կարկաչանը (Քառաևգու)։ Ջրերի հաևքայևացումը փոքր է, օգտա– գործվում եև ոռոգմաև ու ջրամատակա– րարման համար։ Ավազանում են Արփիի, Մանթաշի, Կառնուտի, Վարդաքարի, Թավ– շուտի, Սառևաղբյուրի ջրամբարևերը։ Ամենամեծը Ախուրյանի ջրամբարն է (525 մլև t/3), որի ջրերև օգտագործվում եև Թուրքիայի հետ համատեղ։ Կառուցվում է Կապսի ջրամբարը։ Ախուրյաևից են սկսվում Շիրակի և այլ փոքր ջրաևցքևեր։ Մեծամոր (Սևջուր), սկիզբ է առ– նում Սեծամոր (Այղր) լճից, ընդուևում է Մաստարա սելավը և Քասաղ վտակը։ Հիմնականում սնվում է Արագածի և Ախուրյաևի ավազանի ստորերկրյա ջրե– րով։ Երկարությունը 38 կմ Է, ավազանը՝ 3540 կմ2։ Քասաղի հոսքը կարգավորվում է Ապարանի ջրամբարի միջոցով։ Մեծա– մորը ՀՍՍՀ ամենակայուն ռեժիմ ուևեցող գետն Է։ Հ ր ա զ դ ա ն, սկիզբ է առևում Սևա– նա լճից։ Երկարությունը 141 կմ Է, ավազա– նը՝ 2560 կմ2։ խոշոր վտակը Մարմարիկն Է։ Գետի բևակաև ծախսը Արարատյան դաշտում 23 մ3/վ Էր, սակայն այժմ բնա– կան հավասարակշռությունը խախտվել Է, ծախսը արհեստականորեն մեծացնելու (Սևանից ջուր բաց թողնելու) պատճառով։ Շատ հատվածևերում ջուրն անցնում է թունելներով, բնական հունում ջուրը քիչ Է։ Կառուցվել է Էլեկտրակայանների կաս– կադ (Սևաևի, Աթարբեկյաևի, Գյումուշի, Արզնու, Քանաքեռի, Երևաևի) և ոռոգիչ ջրաևցքների բարդ համակարգ։ Գետի վրա կառուցվել են Հրազդանի և Երևան– յան ջրամբարևերը։ Ջրերև զգալի չափով աղտոտվում եև արդ․ թափոններով ու կեղ– տաջրերով։ Քաղսի գյուղի մոտ կառուց– վել է մաքրման կայանք։ Ազատ, սկիզբ է առնում Գեղամա լեռներից, երկարությունը 55 կմ Է, ավազա– նը՝ 572 կմ2, հոսում է նեղ ու խոր լավային կանիոնի միջով։ Մեծ վտակը Գողթն Է։ Հիմնականում սնվում է ստորերկրյա ջրե– րով, օգտագործվում է ջրամատակարար– ման և ոռոգման համար։ Գետի վրա կա– ռուցվել է Ազատի ջրամբարը։ Ար фш (Արևելյաև Արփաչայ), սկիզբ է առևում Մյունիքի բարձրավանդակից։ Երկարությունը 126 կմ Է, ավազանը՝ 2630 կմ2։ Հոսում է նեղ կանիոնով, որը տեղ–տեղ լայնանում Է՝ առաջացնելով ոչ մեծ գոգավորություններ։ Վտակևերից են՝ Եղեգիսը, Հերհերը, Ելփինը, Ազիզբեկո–