Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 13.djvu/67

Աղ․ 4 ՀՍՍՀ խոշոր ջրամբարները a & Ջրամբարի I* Ջրամբարի I* անվանումը Հ? Ե Ъ անվանումը Հ? 3 £ ծ* Ախուրյանի 525 Ջողանի 45 Սպանդարյանի 277 Կեչուտի 25 Արփիի 105 Կառնուտի 22,6 Տոլորսի 96,8 Շամբի 13,6 Ապարանի Ագատի 91 70 Մտնթաշի 8,2 դրական։ Ջրի մուտքը կավելանա մոտ 450 մլն ւ/3-ով,և լճի մակարդակը տարեկան կբարձրանա 20–25 սմ–ով։ Սևանի ավազանն ունի ռեկրեացիոն ռեսուրսներ՝ մաքուր օդ, առատ ուլտրա– մանուշակագույն ճառագայթում, բարե– խառն կլիմա, հանքային ջրեր, բազմաթիվ ազգագրական և հնագիտական օբյեկտ– ներ, լճից ազատված մասերում (15 հզ․ հա) կատարվել է անտառատնկում։ Սևա– նի բնության պահպաևությաև ու հարըս– տացման, ռեկրեացիոն ռեսուրսների օգ– տագործման նպատակով ստեղծվել է «Սե– վան» ազգային պարկը։ Հանրապետության մնացած լճերը՝ Քա– րի, Լեսինգի, Բաքու, Ամբերդի (Արագա– ծում), Ակնա, Զեյևալ, Բիշար, Արևոտ (Դեղամա լեռներում), Կապույտ, Գազան (Զանգեզուրի լեռևաշղթայի վրա), Ալ և Սև (Ղարաբաղի բարձրավանդակում)՝ փո– քըր են և մեծ մասամբ գտևվում են բարձր– լեռնայիև գոտում։ Արմաղաև և Աժդա– հակ գագաթների վրա կան խառնարանա– յին լճեր։ Միջին բարձրության լեռնային գոտում են Արփի և Պարզ լճերը։ Արփին լավային արգելափակման ծագում ունի։ Շուռաբադի մոտ կառուցվել է ամբարտակ, և լճի մակարդակը բարձրացել է, դարձել ջրամբար (ավելի քան 100 մլն t/3 ծավա– լով)։ Ցածրադիր լճերից է Մեծամորը (Այղր), որը սնվում է ստորերկրյա ջրե– րով, հաևքայևացումը՝ 500–520 t/գ/չ, լայևորեն օգտագործվում է ոռոգման նը– պատակևերով։ ճահիճներ։ ճահիճները ՀՍՍՀ–ում լայն տարածում չունեն։ Դրանք հանդիպում են ոչ մեծ արեալներով Սևանի ավազա– նում (Մասրիկ և Արգիճի գետերի աւիե– րին), Լոռվա հրաբխային բարձրավան– դակում (Կալինինոյի շրջան), Վերին Ախուրյանի գոգավորությունում։ Դրանց մեծ մասը տիպիկ ճահիճներ չեն, այլ ճահճացած հողեր, որոնք ամռան երկ– րորդ կեսին վերածվում են մարգագե– տինների։ Տորֆային ճահիճների փոքր տարածք կա Վարդենիսի շրջանում և օգ– տագործվում է որպես տեղական վառե– լիքի հանքավայր։ Սսացադաշտեր։ ՀՍՍՀ տարածքում ոչ մի լեռնագագաթ ձյան կլիմայական գծին (4200–4400 մ) չի հասնում, բայց Արա– գածի վրա 3200 t/–ից բարձր կան ֆիռ– նային դաշտեր։ Արագածի զանգվածի, Դեղամա, Վարդենիսի, Զանգեգուրի և այլ բարձր լեռներում պահպանվել են հնա– գույն սառցապատման հետքեր՝ կրկես– ներ, տրոգներ, մորենային կուտակում։ Ջրամբարներ։ ՀՍՍՀ գետերի հոսքը կարգավորելու նպատակով կառուցվել է 72 ջրամբար (2-ը՝ Էներգետիկ, 2-ը՝ ռեկրեացիոն նպատակներով) 1067,5 մլն t/3 ընդհանուր և 975,7 մլն է/3 օգտակար ծավալով (մինչև 1986-ը)։ Դրանցից 27-ի գումարային ծավալը կազմում է ավե– լի քան 1050 մլն է/3, որից 890 մլն է/3 ոռոգ– ման համար։ Ամենախոշորը Ախուրյանի (Արփաչայի) ջրամբարն Է՝ 525 մլն է/3։ Նախատեսվում է կառուցել ավելի քան 100 փոքր ջրամբար, մոտ 700 մլն մ3 ծա– վալով (աղ․ 4)։ Ջրանցքներ։ Հայկ․ լեռնաշխարհում արհեստական ոռոգում է կիրառվել (նաև քյահրիզների ձևով) հազարամյակներ առաջ, այն ավելի մեծ թափ է ստացել հայ ժողովրդի պատմության ուրարտական շրջանում։ Մինչև սովետական կարգերի հաստա– տումը ՀՍՍՀ ներկայիս սահմաններում ոռոգվել է 90 հզ․ հա՝ հիմնականում Արա– րատյան դաշտում։ Առաջին համաշխար– հային պատերազմի տարիներին ոռոգ– վող հողատարածությունները կրճատվե– ցին մինչև 60 հզ․ հա։ Ոռոգվող հողերի կեսից ավելին Արարատյան դաշտում է ու նրա նախալեռներում։ Կառուցվել են բազ– մաթիվ ջրհան կայաններ, որոնք խոր գետահովիտներից ջուրը բարձրացնում են դեպի սարավանդները՝ Մխչյանի, Արև– շատի, Մեծամորի, Դեբեդի համակար– գերը ևն։ ՀՍՍՀ–ում գործում են Արզնի–Շամի– րամի, Հոկտեմբերյանի, Արտաշատի, Թա– լինի, Շիրակի, Ստորին Հրազդանի, Կո– տայքի, Էջմիածնի, Լոռվա, Սպանդարյա– նի, Որոտանի ջրանցքները։ Ջրափն ռեսուրսների օգտագոր– ծումը Հայկական ՍՍՀ ջրային ռեսուրսնե– րը սահմանափակ են․ շարժուն պաշար– ները միշտ չէ, որ հասնում են 6–7 կմ3-ի, ջրասակավ տարիներին գետերի հոսքը հազիվ հասնում է 4,5–5 կմ3-ւ։ Շարժուն պաշարներից այժմ օգտագործ– վում է 4 կմ3, որից մոտ 3 կմ3 ոռոգման, 0,55 կմ3 ջրամատակարարման համար, նույնքան էլ արդյունաբերության մեջ։ Օգտագործված ջրի մի մասը վերադառ– նում է գետեր՝ մոտ 0,8 կմ3, որից մաքրված վիճակում՝ շուրջ 0,3 կմ3։ Կառուցվել ու կառուցվում են մաքրման կայանքներ։ Սովետական իշխանության տարիներին ՀՍՍՀ բոլոր քաղաքներն ու բնակավայ– րերը ապահովվել են աղբյուրների ջրով։ Ջրային ռեսուրսների ռացիոնալ օգ– տագործումը հանրապետության առաջ– նակարգ խնդիրներից է, ուստի մեծ զարկ է տրվում ջրամբարների կառուցմանն ու կեղտաջրերի մաքրմանը, ոռոգման ավե– լի կատարելագործված եղանակների կի– րառմանը։ ՀՍՍՀ էներգետիկ ռեսուրսները գնա– հատվում են տարեկան 5 մլրդ կվւո ժ, հիմնականում Հրազդան, Դեբեդ, Որոտան գետերի ավազաններում։ Գրկ․ Հայկական ՍՍՀ ֆիզիկական աշխար– հագրություն, Ե․, 1971։ Գաբրիելյան Հ․ Կ․, Գետային էրոզիան Հայկական ՍՍՀ–ում, Ե․, 1973։ Հայկական ՍՍՀ ջրագրությունը, Ե․, 1981։ Հ․ Գաբրիեչյան․ հողեր ՀՍՍՀ հողային ծածկույթը համեմատա– բար երիտասարդ է։ Այստեղ հողագոյաց– ման պրոցեսը հիմնականում սկսվել է դեռևս պլիոցեևում և շարունակվել չոր– րորդական ժամանակաշրջանում։ Առա– վել հևագույև հողառաջացումների շարքը կարելի է դասել Փոքր Կովկասի կեևտրո– նական և հվ–արլ․ աևտառածածկ լեռնա– շղթաների տարածքում ձևավորված հո– ղատիպերը, որոնք իրենց պրոֆիլում դեռ– ևս պահպաևում եև պլիոցեևի կլիմայի ևեր– գործությաև հետևաևքևերը։ Դրաևց հա– մեմատությամբ առավել երիտասարդ հո– ղառաջացումները զարգացել եև միջիև և վերիև չորրորդակաև ժամանակաշրջանում ալյուվիալ–լճայիև, լճայիև, ալյուվիալ–պրո– լյուվիալ ևստվածքևերի, իևչպես ևաև ևո– րագույև լավաևերի հողմահարմաև ևյու– թերի վրա և առանձնանում են պրոֆիլի թույլ զարգացմամբ ու զատորոշմամբ։ Ռե– լիեֆի դրական տարրերում, որտեղ քայ– քայման և հողատարման պրոցեսներն ավելի ուժեղ են ընթանում, զարգացել են սակավազոր, քարքարոտ, հողմահարման ու հողագոյացման նյութերից աղքատ հո– ղառաջացնող ապարներ, որոնց վրա ձևա– վորվել են թույլ զարգացած, կմախքա– յին սակավազոր հողեր։ Չնայած լեռնա– յին հողագոյացման տարաբնույթ պայ– մանները նպաստում են հողային ծածկույ– թի բարդ կառուցվածքի և տրոհվածության ուժեղ արտահայտվածությանը, այնու– հանդերձ լեռնաստորոտներից դեպի լեռ– նագագաթները հաջորդաբար փոխվում են լանդշաֆտային պայմանները և դրանց համապատասխան հողերի ծագումնաբա– նական տիպերը։ Դոտիական հողատիպե– րից առավել զարգացում են ստացել հրա– բխային բարձրավանդակի տարածքում կիսաանապատային գորշ, շագանակա– գույն, սևահողային, մարգագետնատա– փաստանային և լեռնամարգագետնային, իսկ Փոքր Կովկասի անտառային մար– զում՝ անտառային դարչնագույն, ճմա– կարբոնատային, անտառային գորշ և մար– գագետնատափաստանային հողատիպե– րը։ Դոտիական հողատիպերից բացի, ռե– լիեֆի բացասական ձևերում, գերխոնա– վացման պայմանների և մարդու գործու– նեության հետևանքով զարգացել են ոչ գոտիական մարգագետնային գորշ, ոռո– գելի (կուլտուր ոռոգելի), մարգագետնա– սևահողային, գետահովտադարավանդա– յին, աղուտալկալի, պալեոհիդրոմորֆ ալ– կալի, լճամերձ թույլ զարգացած հողեր։ Մարդու տնտ․ գործունեության հետևան– քով փոխվում է հողագոյացման ինտեն– սիվությունը, զարգանում են միջին և ցածր կարգի նոր հողառաջացումներ։