Բ-ի գիտահետազոտական աշխատանքները վերաբերում են ձիերի մնդավի ու այլ մարմնահատվածների վիրաբուժական հիվանդությունների բուժման հարցերին։ Մշակել է գյուղատնտ․ կենդանիների սեռական գեղձերի ֆունկցիայի դադարեցման նոր մեթոդը, որը կիրառվում է ինչպես ՍՍՀՄ-ում, այնպես էլ արտասահմանյան երկրներում (ԱՄՆ, ճապոնիա, Հունգարիա ևն)։ Գ․ Կ․ Ափինյանի հետ միասին առաջարկել է հորթերին կաթնածծիչներով կերակրելու եղանակ, որի համար 1939-ին պարգևատրվել է ՍՍՀՄ ժողովրդական տնտեսության նվաճումների ցուցահանդեսի ոսկյա մեծ մեդալով։ Եղել է Հայկական ՍՍՀ IV գումարման Գերագույն սովետի դեպուտատ և ՍՄԿԿ XXII համագումարի պատգամավոր։ Պարգևատրվել է Աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանշանով։
Երկ․ Արու կենդանիների սեռական գեղձերի ֆունկցիայի դադարեցումը (կրտումը)։
ԲԱՅԴԱՇ, մինչև 1973-ը գյուղ Հայկական ՍՍՀ Ղափանի շրջանում, այժմ ապաբնակեցված է։
ԲԱՅԴԱՐԿԱ, մակույկ ջրային սպորտի և տուրիզմի համար։ Թեթև է, նեղ, առանց թիակալների, կառավարումը՝ ոտքերի միջոցով պտտվող ղեկով։ Բ-ի հիմնակմախքը պատրաստում են փայտից, մետաղից կամ պլաստմասսայից և երեսպատում ջուր չթափանցող կտորով։ Տուրիստական Բ․ ունի 27–50 կգ քաշ, 180–350 կգ բեռնատարողություն։ Սպորտային Բ․ հանդարտ ջրերում կատարվող մրցարշավների, ինչպես նաև ջրային սլալոմի (լեռնային արագահոս գետերում բնական և արհեստական խոչընդոտների հաղթահարում) համար է։ Լինում է մեկտեղանոց, երկտեղանոց և չորստեղանոց։ Բայդարկային սպորտաձևը 1970-ական թթ․ տարածվել է նաև ՀՍՍՀ-ում։
ԲԱՅԵՐ (Baeyer) Ադոլֆ ֆոն (31․ 10․ 1835, Բեռլին – 20․ 8․ 1917, Շտարնբերգ), գերմանացի քիմիկոս։ Աշակերտնլ է Ռ․ Վ․ Բունզենին և Ֆ․ Ա․ Կեկուլեին։ Ստրասբուրգի (1872) և Մյունխենի (1875) համալսարանների պրոֆեսոր։ Սինթեզել է ինդիգոն (1870) և պարզել նրա կառուցվածքը (1878–83)։ Հայտնաբերել է ֆթալանհիդրիդի հետ ֆենոլների կոնդենսման ռեակցիան (1871)։ Ուսումնասիրություններ է կատարել պիրոլային և պիրիդինային հիմքերի, ացետիլենային միացությունների, թերպենների, նիտրոզոմիացությունների, արսենօրգանական միացությունների բնագավառներում։ 1885-ին առաջարկել է վարկած, որը բացատրում է ածխածնի ցիկլային միացությունների հարաբերական կայունության կախումը ցիկլի մեծությունից, ինչպես նաև չհագեցած միացությունների հատկությունները։ Օրգ․ ներկերի և հիդրոարոմատիկ միացությունների հետազոտությունների համար արժանացել է նոբելյան մրցանակի (1905)։
ԲԱՅԹԱՐ, գյուղ Հայկական ՍՍՀ Ամասիայի շրջանում, Ախուրյան գետի ձախ Բայթար ափին, շրջկենտրոնից 9 կմ հյուսիսարևելք։ Միավորված է Բանդիվանի սովետական տնտեսության հետ։ Ունի տարրական դպրոց, գրադարան։ Հին բնակավայր է։ Ներկայիս բնակիչների մի մասը ներգաղթել է Կարսից, 1918-20-ին։
ԲԱՅԹՈՒՆԻ Գրիգոր Իվանի (26․ 5․ 1889, Մերզիֆոն, Սվազի վիլայեթ 1937), հեղափոխական, կուսակցական աշխատող։ ՍՄԿԿ անդամ 1918-ից։ 1909-ին ընտանիքով տեղափոխվել է Ռուսաստան։ 1914-ին ավարտել է Գրենոբլի համալսարանը (Ֆրանսիա), 1918–20-ին Անդրկովկասում և Հյուսիսային Կովկասում հեղափոխական գործունեություն է վարել զինվորների շրջանում։ Բ․ եղել է Կարսի զինված ապստամբության (1920-ի մայիսի 10) ղեկավարներից։ 1920–21-ին եղել է ՌԿ(բ)Կ Կուբան Սևծովյան մարզկոմի հայկ․ բաժանմունքի քարտուղար։ 1922–37-ին ղեկավար աշխատանք է վարել Անդրկովկասի և Հյուսիսային Կովկասի կուսակցական և սովետական մարմիններում։
ԲԱՅԼԱԿԱՆ, միջնադարյան քաղաք Առանում, Կուր և Երասխ գետերի միախառնման մոտակայքում (այժմ՝ Օրենկալա քաղաքատեղի)։ Արաբ. և պարսկ․ աղբյուրների համաձայն, Բ․ հիմնադրել է Սասանյան թագավոր Կավատ I (իշխել է 489–531)։ Բ–ի և Փայտակարան քաղաքի նույնացումը հավաստի չէ, որովհետև աղբյուրներում Փայտակարանը մատնանշված է Երասխից հարավարևելք։ Արաբ․ տիրապետության ժամանակ Բ․ եղել է առևտրի և արհեստագործության կենտրոն, որտեղ վերաբնակվել էին պարսիկներ, արաբներ, հրեաներ։ Արցախի տեր Առանշահիկների քաղաքական վերելքի ժամանակաշրջանում (IX դ․ 1-ին կես) Բ․, համանուն գավառով հանդերձ, մտել է Դիզակի իշխանության մեջ։ X դ․ Բ․ նվաճեցին Գանձակի քուրդ ամիրաները՝ Շադդադյանները։ Ենթարկվելով սելջուկների ասպատակություններին՝ Բ․ անկում է ապրել։ Վերջնականապես կործանվել է թաթարմոնղոլական արշավանքների հետևանքով, 1221-ին։
Գրկ․ Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմություն Հայոց, Ե․, 1961։ Ուլուբաբյան Բ․, Պատմա–աշխարհագրական ճըշգըրտումներ, «ՐԵՀ», 1971, № 1։ И б н-а л- Փаких, [Книга о странах], Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа, 1902, в․ 31; И б н-Х ордадбех, նույն տեղում, 1903, в․ 32; Я к у б и и, История, Баку, 1927; Из Тарих-ал-Камиль И б н-а л- А с и р а, Баку, 1940․ Կաղապար:Աջաթև''
ԲԱՅԿԱԼ, լիճ Արևելյան Սիբիրի հարավում։ Մակերեսը 31,5 հզ․ կմ2 է, երկարությունը՝ 636 կմ, միջին լայնությունը՝ 48 կմ, առավելագույնը՝ 79,4 կմ, ջրհավաք ավազանը՝ 557 հզ․ կմ2, ջրի ծավալը՝ 23 հզ․ կմ3, բացարձակ բարձրությունը՝ 456 մ, միջին խորությունը 730 մ է, առավելագույնը՝ 1620 մ: Երկրագնդի ամենախոր լիճն է։ Բ-ում է կուտակված աշխարհի մակերեսային անուշահամ ջրերի ողջ պաշարի 1/5-ը և ՄՍՀՄ պաշարի 80%-ը։ Ընդունում է 336 գետ (Սելենգա, Բարգուզին, Վերին Անգարա, Տուրկա, Սնեժնայա ևն), արտահոսում է միայն Անգարան։ Բ–ի տեկտոնական իջվածքի առաջանալն ու ջրով լցվելը վերագրում են պալեոգենի վերջին և ստորին նեոգենին (մոտ 25 մլն տարի)։ Տեկտոնական շարժումները շարունակվում են նաև ներկայումս։ Ափագիծը (մոտ 2100 կմ) քիչ է կտրտված, նշանավոր են Բարգուզինի, Չիվիրկուի, Պրովալի ծոցերը, Այայա, Ֆրոլիխա խորշերը և Սվյատոյ նոս թերակղզին։ Բ-ի 27 կղզիներից 22-ը մշտական են․ 5-ը՝ պարբերաբար ընկղմվող։ Ամենամեծ կղզին Օլխոնն է (մոտ 730 կմ2)։ Լճի ամենաբարձր մակարդակը լինում է օգոստոս–սեպտեմբերին, ամենացածրը՝ մարտ–ապրիլին, միջին տարեկան տատանումը 0,8 մ է, դարավորը՝ մոտ 3 մ։ Օդի միջին ջերմաստիճանը հունվարին մոտ –19°C է, օգոստոսին՝ մոտ 11°С։ Զրի ջերմաստիճանը օգոստոսին 9-ից 12°С է, ափերի մոտ՝ երբեմն 20°С։ Սառցակալվում է հունվարին (70–115 սմ), բացվում՝ մայիսին։ Տարեկան տեղումները միջին և հս․ մասերում 200–350 մմ են, հվ–ում՝ 500–900 մմ։ Բ–ին բնորոշ են «լեռնային», սարմա, շելոնիկ, կուլտուկ և այլ քամիները, որոնք աշնանն ու ձմռան սկզբին հասնում են 30–40 մ/վրկ արագության և լճի մակերևույթին առաջացնում 1–3, երբեմն՝ 4–5 մ բարձրության ալիքներ։ Ջուրը թափանցիկ է (մինչև 40 մ), քիչ հանքայնացված, հարուստ՝ թթվածնով։ Բ-ում կան 600 տեսակ բույս և ավելի քան 1200 տեսակ կենդանի, որոնց 75%-ը էնդեմիկ է։ Կա ձկների 50 տեսակ, կաթնասուններից՝ փոկ։ Բ-ի շրջակայքում զարգացած է լեռնահանքային, ցելյուլոզի-թղթի,
