Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 2.djvu/372

դպրոց (գիմնազիաներ, ռեալական ուսում– նարաններ և ուսուցչական սեմինարիա– ներ)։ 1840-ին բացվեց Գորի–Գորեցկայա հողագործական դպրոցը։ Մայրենի լեզ– վով դասագրքերի ստեղծման ասպարե– զում մեծ գործ կատարեցին Ցակուբ Կո– լասը և Տյոտկան (Ա․ Պաշկեիչը)։ Լույս տեսավ բելոռուսերեն առաջին այբբե– նարանը («Լեմանտար», 1906)։tXIX դ․ վերջին և XX դ․ 1-ին քառորդում կույտու– րայի և մանկավարժական մտքի զարգաց– ման մեջ իրենց ներդրումը կատարեցին մանկավարժ–ազգագրագետներ Ե․ Ռոմա– նովը, Ա․ Սերժպուտովսկին, լեզվաբան Ե․ Կարսկին, բանաստեղծ Ցանկա Կու– պալան։ Սովետական իշխանության տարիներին կուլտուրական հեղափոխության հիմնա– կան խնդիրը անգրագիտության վերացու– մըն էր, որ P-ում իրականացվեց 1920– 1930–ին։ 1932-ից սկսվեց 7-ամյա պարտա– դիր ուսուցումը։ Այդ ժամանակ բնակչու– թյան գրագիտությունը հասնում էր 89%-ի։ 1940/41 ուս․ տարում կար 12294 դպրոց (1,7 մլն սովորող), 25 բուհերում և 128 միջնակարգ հատուկ մասնագիտական ուս․ հաստատություններում՝ 56,6 հզ․ ուսանող։ Ետպատերազմյան տարիներին շատ կարճ ժամկետում վերականգնվեց դպրոցական ցանցը։ 1959-ին 9–49 տարեկան հասակի բնակչության գրագիտությունը հասնում էր 99%-ի։ 1966/67 ուս․ տարվանից սկսվեց կոնկրետ միջոցներ ձեռնարկվել միջնա– կարգ համընդհանուր կրթության անցնե– լու համար։ 1969/70 ուս․ տարում P․ ուներ 11660 հանրակրթական դպրոց, որտեղ սովորում էր 1852 հզ․ մարդ։ 1969-ին կար 421 արտադպրոցական հիմնարկ, պիո– ներների և դպրոցականների 160 պալատ և տուն, պատանի տեխնիկների և բնասեր– ների 49 կայան, մանկական 189 սպորտ– դպրոց, տուրիստական 7 կայան։ 1969/70 ուս․ տարում 148 մասնագիտական –տեխ– նիկական ուս․ հաստատություններում սո– վորոււք էր 81866 մարդ, 131 հատուկ միջ– նակարգ ուս․ հաստատություններում՝ 144,4 հզ․, 28 բուհերում՝ 137,3 հզ․ ուսա– նող։ խոշոր բուհերից են Վ․ Ի․ Լենինի անվ․ բելոռուսական համալսարանը, պո– լիտեխնիկական, գյուղատնտեսության մե– քենայացման, տեխնոլոգիական, ժողո– վըրդական տնտեսության, բժշկական, մանկավարժական, օտար լեզուների ման– կավարժական ինստ–ները Մինսկում, ման– կավարժական, բժշկական, գյուղատնտե– սական ինստ–ները Գրոդնոյում, անասնա– բուժական, բժշկական, մանկավարժական ինստ–ները Վիտեբսկում։ 1969-ին Գոմե– լում մանկավարժական ինստ–ի հիմքի վրա ստեղծվեց համալսարան։ 1969-ի վեր– ջին P․ ուներ 7321 մասսայական գրադա– րան (52049 հզ․ կտոր գիրք և ամսագիր), 48 թանգարան, 5879 ակումբային հիմնարկ։ խոշորագույն գրադարաններն են ԲՍՍՀ–ի Վ․ Ի․ Լենինի անվ․ պետական և ԲՍՍՀ ԳԱ հիմնակազմ գրադարանները Մինսկում։ Գլխավոր թանգարաններն են P-ի պատ– մական, Հայրենական մեծ պատերազմի պատմության, ՌԱԴԲԿ I համագումարի տուն–թանգարաեը, գեղարվեստական, 6ա․ Կուպալայի և 6ա․ Կոլասի գրակա– նության թանգարանները (բոլորը՝ Մինս– կում), պատմահնագիտական (Գրոդնո– յում), Բրեստի ամրոցի հերոսական պաշտ– պանության (Բրեստում), Ա․ Միցկեիչի (Նո– վոգրուդոկում) տուն–թանգարանները։ XII․ Գիտությունը U գիտական հիմ– նարկները Բնական նւ տեխնիկական գիտություն– ներ։ Բ–ում գիտական միտքը զգալի ար– դյունքների է հասել բնական և տեխնիկա– կան գիտությունների ասպարեզում։ Մա– թեմատիկական հետազոտությունները կա– տարվում են գլխավորապես ԲԱԱՀ ԴԱ մաթեմատիկայի ինստ–ում և ԲՊՀ–ի մա– թեմատիկայի ամբիոններում։ հետազոտու– թյունները տարվում են սովորական դիֆե– րենցիալ հավասարումների (ԲՍՍՀ ԴԱ ակադեմիկոս՝Ն․ Պ․ Երուգին), հաշվողա– կան մաթեմատիկայի (ԲՍՍՀ ԴԱ ակադե– միկոս՝ Վ․ Ի․ Կռիլով), հանրահաշվի և խմբերի տեսության (ԲՍՍՀ ԳԱ ակադե– միկոսներ՝ Դ․ Ա․ Աուպրունենկո, Ա․ Ա․ Չու– նիխին), ինտեգրալ հավասարումների (ԲՍՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս՝ Ֆ․ Դ․ Դախով), ավտոմատ ղեկավարման տեսության մա– թեմատիկական խնդիրների (աշխատանքը տարվում է ԲՍՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս՝ Ե․ Ա․ Բարբաշինի ղեկավարությամբ) և մաթֆիզ հավասարումների (Ե․ Ա․ Իվանով) բնա– գավառներում։ հետազոտություններ են տարվում նաև «Մինսկ» ԷՀՄ–ի մաթեմա– տիկական ապահովման ուղղությամբ։ 1965-ին, մաթեմատիկայի ինստ–ի կիբեռ– նետիկայի լաբորատորիայի (ղեկ․ ԲՍՍՀ ԳԱ թղթ–անդամ՝ Գ․ Կ․ Գորանսկի) հիման վրա ստեղծվել է տեխնիկական կ ի բ և ռ1 ն և տ ի կ ա յ ի ինստ–ը։ Հիմնական պրոբ– լեմը, որ հետազոտում է ինստ–ը, հաշվո– ղական տեխնիկայի միջոցով ինժեներա– կան աշխատանքի ավտոմատացման տեսա– կան և գործնական մեթոդն է, մասնավորա– պես՝ մեքենաշինության մեջ նախագծման ավտոմատացումը։ Այս բնագավառում ինստ–ը ՍՍՀՄ առաջատար գիտական հաս– տատությունն է։ 1963-ին ստեղծվել է ԲՍՍՀ ԳԱ պինդ մարմնի և կիսահաղորդիչների ինստ–ը։ 1965-ին կազմակերպվել են ԲՍՍՀ ԳԱ միջուկային էներգիայի, էներգետիկա– յի և տեխնիկական կիբեռնետիկայի ինստ– ները։ ԲՍՍՀ ԳԱ համակարգում գործում են նաև գիտահետազոտական լաբորատո– րիաներ և բաժիններ։ Ֆիզիկական հետա– զոտությունների հիմնական ուղղություն– ներն են՝ օպտիկան, սպեկտրոսկոպիան, կիսահաղորդիչների ֆիզիկան ու քիմիան, ինչպես նաև քվանտային էլեկտրադինա– միկան։ Ֆիզիկատեխնիկական հետազո– տությունների հիմնական ուղղություննե– րը միջուկային էներգետիկան և մետաղա– գիտությունն են։ Հետազոտություններ են կատարվում տարրական մասնիկների տեսության, մի– ջուկային ֆիզիկայի, տեխնիկական կի– բեռնետիկայի, մետաղապոլիմերային հա– մակարգերի մեխանիկայի և ռադիոէլեկ– տրոնիկայի բնագավառներում։ Սպեկ– տրոսկոպիայի և լյումինեսցենցիայի պրոբ– լեմներով զբաղվում են ԲՍԱՀ ԳԱ ֆիզիկա– յի ինստ–ում, ինչպես նաև ԲՊՀ–ում։ Լուծ– վել են տեսական սպեկտրոսկոպիային վերաբերող սկզբունքային հարցեր։ Կա– ռուցված է բարդ մոլեկուլների լյումինես– ցենցիոն տեսությունը (ԲՍՍՀ ԳԱ ակադե– միկոս՝ Բ․ Ի․ Ստեպանով)։ Մշակվել են (ԲՍՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս՝ Մ․ Ա․ Ելյաշեիչ) ցածրջերմաստիճանային պլազմայի ախ– տորոշման մեթոդներ։ ԲՍՍՀ ԴԱ ակադե– միկոս Ն․ Ա․ Բորիսևիչի ղեկավարու– թյամբ՝ գազերի բարդ մոլեկուլների գրգըո– ված վիճակների հետազոտության աշխա– տանքները (տատանողական ջերմունա– կության և գրգռված մոլեկուլների ջերմաս– տիճանների որոշմամբ) մեծ նշանակու– թյուն ունեն մասնավորապես քվանտային գեներատորներում տեղի ունեցող պրո– ցեսների հետազոտման համար։ Կարևոր արդյունքներ են ձեօք բերվել օրգանական նյութերի լյումինեսցենցիայի (ԲՍԱՀ ԳԱ ակադեմիկոսներ՝ Ա․ Ն․ Սևչենկո, Լ․ Վ․ Վո– լոդկո և ուրիշներ), ինֆրակարմիր սպեկ– տրոսկոպիայի և ֆոտոքիմիական տեխ– նիկայի (ԲՍՍՀ ԳԱ թղթ–անդամ՝ Դ․ Պ․ Գուրինովիչ) հետ կապված աշխատանք– ների ընթացքում։ ԲԱՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս Ֆ․ Ի․ Ֆեոդորովի ղեկավարությամբ բյու– րեղաօպտիկայում ստեղծված է նոր մե– թոդ, որը թույլ է տալիս ուսումնասիրել ցանկացած տիպի անիզոտրոպ հատկու– թյունները։ Մեծ աշխատանքներ են կա– տարվել քվանտային էլեկտրադինամիկա– յի բնագավառում (Բ․ Ի․ Ստեպանով)․ հե– տազոտվել են օպտիկական քվանտային գեներատորների հաշվարկման ինժենե– րական նոր միջոցներ, իրագործվել է օրգանական բյուրեղների լուծույթներով լազերների պատրաստումը։ Գիտական նվաճումների և բարձրորակ գիտական կադրերի պատրաստման համար ֆիզիկա– յի ինստ–ր 1967-ին պարգևատրվել է Կար– միր դրոշի շքանշանով։ Աշխատանքներ են կատարվել (ԲԱՍՀ ԴԱ ակադեմիկոս՝ Ն․ Ն․ Սիրոտա) ֆերիտների, ֆեռոմագնիսական թաղանթների և կիսահաղորդչային միա– ցությունների տարբեր տիպերի ստեղծման ուղղությամբ, ինչպես նաև էլեկտրա– և ռադիոֆիզիկայի (ԲՍՍՀ ԴԱ թղթ–անդամ՝ վ․ Գ․ Վաֆիպդի և ուրիշներ), հարաբերա– կանության և դաշտի քվանտային տեսու– թյունների բնագավառներում։ Մետաղների և համաձուլվածքների պլաստիկության, ամրության, մետաղա– գիտության և մետաղամշակման հարցե– րով զբաղվում են ԲՍՍՀ ԳԱ ֆիզիկատեխ– նիկական ինստ–ում, որը ուլտրաձայնային դաշտում նյութերի ամրության և պլաստի– կության ուսումնասիրման բնագավառի ԱԱՀՄ առաջատար կազմակերպությունն է։ Մտեղծվել են մետաղները ճնշմամբ մշակելու նոր տեխնոլոգիական մեթոդներ (ԲՍՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս՝ Վ․ Պ․ Սևերդեն– կո), ուսումնասիրվում են տարբեր համա– ձուլվածքների (հիմնականում չուգուն) բյուրեղացման պրոցեսները, ստրուկտու– րան և հատկությունները, ինչպես և ջեր– մատեխնիկական մշակման մեթոդները (ԲՍՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս՝ Կ․ Վ․ Գորև)։ Հետազոտությունները քիմիայի բնա– գավառում տարվում են ԲՍՍՀ ԳԱ ֆիզի՜ կա–օրգանական քիմիայի և ընդհանուր ու անօրգանական քիմիայի ինստ–ներում, ինչպես նաև ԲՊՀ–ում, Բելոռուսական գյուղատնտ․ ակադեմիայում և մի շարք ԳՀԻ–ներում։ ԲՍՍՀ քիմիկոսները ստացել են մի շարք ադսորբենտներ և կատալի– զատորներ բնական հումքի և ցեոլիտների