Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 2.djvu/536

թյուններ (ներառումներ)։ Կորիզային օր– գանոիդների՝ քրոմոսոմների, հիմնական բաղադրամասը՝ ԴՆԹ–ն (դեզօքսիռիբո– նուկլեինաթթու), կրում է տվյալ տեսակին բնորոշ գենետիկական ինֆորմացիա սպի– տակուցների կազմության մասին U ընդու– նակ է ինքնավերարտադրման։ ԴՆԹ–ի որոշակի հատվածներում սինթեզվում է սպիտակուցի առաջացման անմիջական մասնակիցը՝ ՌՆԹ–ն (ռիբոնուկլեինաթը– թու)։ Սպիտակուցի սինթեզը հիմնականում կատարվում է ցիտոպլազմայում։ Եթե բակ– տերիայի P-ում սինթեզված է 1000 սպի– տակուց, ապա մարդու յուրաքանչյուր P-ում՝ ավելի քան 1000։ Կորիզի պատյանը կազմված է երկու ծակոտկեն թաղանթնե– րից․ որոշ միացություններ անցնում են կորիզից ցիտոպլազմա U ընդհակառակը՝ այդ անցքերի միջով, իսկ մյուսները՝ դի– ֆուզիայի կամ ակտիվ տեղափոխման շնորհիվ։ Ներպլազմային ցանցի որոշ թաղանթներ հատիկավոր են, կրում են սպիտակուց սինթեզող ոիբոսոմներ (մար– դու լյարդի, ենթաստամոքսային գեղձի և նյարդային P-ներ), մյուսները հարթ են, պարունակում են ածխաջրասպիտակու– ցային և ճարպային համալիրների սին– թեզին մասնակցող ֆերմենտներ։ P-ում կան նաև զանազան գոյացություններ՝ օրգանելներ (Գուջիի համափր, ներպլազ– մային ցանց, ռիբոսոմներ, չիզոսոմներ, միտոքոնդրիաներ)։ P-ի էներգիան ապա– հովում են միտոքոնդրիաները, որոնց թի– վը 10-ից մինչե մի քանի հզ․ է։ Միտոքոնդ– րիաների ներքին թաղանթի վրա առաջա– նում է էներգիայով հարուստ միացություն՝ ադենոզինեռֆոսֆորաթթու (ԱԵՖ), որի շնորհիվ և տեղի է ունենում P-ում ընթացող նյութերի սինթեզը, փոխադրումը, մեխա– նիկական աշխատանքը են։ P․ արտաբջջա– յին միջավայրից բաժանված է պլազմային թաղանթով, որի միջով կատարվում է իոնների և մոլեկուլների թափանցումը P-ի մեջ և ընդհակառակը։ В-ի և միջավայ– րի իոնների փոխհարաբերությունը կազ– մում է կենսաէլեկտրական ակտիվության հիմքը և P-ների միջե ազդանշանների հա– ղորդման կարեոր գործոններից մեկն է։ P ջ ջ ի սխեմա– տիկ պատկե– րը․ /․ բջջաթա– ղանթ, 2․ ցիտո– պլազմա, 3․ կո– րիզ, 4․ կորիզակ, 5․ ցենտրոսոմ, 6․ Գոլջիի համա– լիր, 7․ պլաստիդ– ներ, 8․ միտոքոնդ– րիաներ, 9․ վա– կուոլ, 10․ պահես– տային սննդանյու– թեր Բազմաբջիջ օրգանիզմների էւխլյուցիայի պրոցեսում P-ները տարբերակվել են և մասնագիտացվել, օրինակ՝ գեղձային P-ում առավել լավ է արտահայտված սին– թեզող ակտիվությունը, մկանային P-ներն ավելի կծկուն են, նյարդայինը՝ առավել դրդելի։ P-ի մասնագիտացումը երբեմն ուղեկցվում է որոշ հատկությունների կո– րըստով (օրինակ՝ նյարդային P-ները կորց– րել են բազմանալու ընդունակությունը, կաթնասունների հասուն էրիթրոցիտները զուրկ են կորիզից)։ Բուսական P-ները ծածկված են ամուր թաղանթով, որը մեծ մասամբ կազմված է բազմաշաքարներից (թաղանթանյութ, ւկեկտինային նյութեր և հեմիցելյուլոզ), իսկ սնկերինը, որոշ ջրիմուռներինը՝ խիտինից։ Թաղանթն ունի ծակոտիներ, որոնցով հարեան P-ներն իրենց ցիտոպլազմայի ելուստներով կապ– վում են միմյանց։ Տարբերակված բուսա– կան P-ներն ունեն մի քանի վակուոլներ (երբեմն մեկ՝ կենտրոնական դիրքով), որոնք պարունակում են աղերի և ածխա– ջրերի, օրգանական թթուների, սպիտա– կուցների լուծույթներ և ջրի պաշար։ Բու– սական P-ների բջջապլազմայում կան հա– տուկ օրգանոիդներ՝ ւցււսաոիդներ (չեյկո– ւցււսսաներ, քւորոպւասաներ, քրոմո– պլաստներ)։ Պլաստիդները միաոքոնդ– րիաների նման ընդունակ են ինքավերար– տադրման։ Միաբջիջ օրգանիզմներ, միաբջիջների կառուցվածքում և գործու– նեությունում յուրաքանչյուր P-ին բնորոշ գծերը համապատասխանում են ինքնու– րույն օրգանիզմների հատկանիշներին։ Միաբջիջներն ունեն օրգանոիդների նույն խումբը, ինչ և բազմաբջիջների P-ները։ Շատ միաբջիջներ (մտրակավորներ, ին– ֆուզորիաներ) ունեն շարժողական բարդ ապարատ և կերը հայթայթող ու մարսող օրգանոիդներ։ Ի տարբերություն բազմա– բջիջ և միաբջիջ օրգանիզմների, բակտե– րիաները, կապտականաչ ջրիմուռները և ակտինոմիցետները չունեն ձեավորված կորիզ և քրոմոսոմներ։ Նրանց գենետի– կական ապարատը՝ նուկլեոիդը, ներկա– յացված է ԴՆԹ–ի թելիկներով և շրջապատ– ված չէ թաղանթով։ Վիրուսները չունեն նյութափոխանակության համար անհրա– ժեշտ ֆերմենտներ։ P-ի բ ա ժ ա ն ու մ ը։tP-ներն ընդու– նակ են ինքնավերարտադրման, որի հիմ– քում ընկած են ԴՆԹ–ի ինքնապատճենա– վորման ընդունակությունը և միտոզի պյրո– ցեսում արտադրված քրոմոսոմների խիստ հավասարարժեք բաժանումը։ Քրոմոսոմ– ների ինքնավերարտադրման, կիսման, բջջապլազմայի բաժանման և երկու կորիզ– ների առաջացման պրոցեսները կազմում են P-ի միտոզի ցիկլը (տես Միտող)։ Բա– ժանումից հետո P-ները տարբերակվում են և օրգանիզմում կատարում այս կամ այն ֆունկցիան։ Առանձին դեպքերում Բ–ների բջջապլազման չի բաժանվում և կորիզների բազմակի կիսումից առաջա– նում են բազմակորիզ P-ներ կամ վերբըջ– ջային բարդ կառուցվածքներ (սիմպլաստ– ներ, օրինակ՝ միջաձիգ զոլավոր մկան– ներում)։ P-ի բազմացումը երբեմն սահմա– նափակվում է քրոմոսոմների վերարտա– դըրմամբ, առաջանում է պոլիպլոիդային Բ․, որն ունի քրոմոսոմների կրկնակի հա– վաք։ Մուտացիաներ, ԴՆԹ–ի վերար– տադրման պրոցեսը սովորաբար կատար– վում է առանց շեղումների, որը մեծաքա– նակ բջջային սերունդներում ապահովում է նույն խումբ սպիտակուցների սինթեզը։ Հազվադեպ կարող է առաջանալ գենի կառուցվածքի մասնակի փոփոխություն՝ մուտացիա, որը փոփոխում է սպիտակուց– ների հատկությունները։ Ներբջջային պրոցեսների կարգավոր ու մը կարող է իրակա– նանալ գենետիկական և կառուցվածքային մակարդակով, ինչպես և ֆերմենտի վրա ազդելով։ Ներբջջային պրոցեսների անմի– ջական կարգավորիչներից են՝ նյարդային ազդեցությունները, հորմոնները, Բ–ում կամ նրան շրջապատող միջավայրում ար– տադրվող յուրահատուկ նյութերը։ Բժըշ– կության մեջ հիվանդությունների բուժման և կանխարգելման նպատակով ազդում են Բ–ների վրա։ Շատ դեղանյութեր փոփոխում են որոշակի P-ների ակտիվությունը, օրի– նակ՝ թմրադեղերը, ■ ցավամոքիչ միջոց– ները նվազեցնում են նյարդային Բ–ների գործունեության ինտենսիվությունը, իսկ խթանիչները՝ ուժեղացնում։ Գրկ․ Արարատյան Ա․ Դ․, Բուսա– կան բջիջ, Ե․, 1948։ Живая клетка․ (Сб․ ст․)․ пер․ с англ․, 2 изд․, М․, 1966; Робертис де Э․, Новинский В,, Саэс Ф․, Биология клетки, пер․ с англ․, М․, 1973․ Ա․ Արարատյան․ ՐՋՆԻ, գյուղ Հայկական ՍՍՀ Հրազդանի շրջանում, Հրազդան–Լուսակերտ խճու– ղու վրա, շրջկենտրոնից 13 կմ հարավ– արեմուտք։ Սովետական տնտեսությունն զբաղվում է անասնապահությամբ և հա– ցահատիկի մշակությամբ։ Դյուղի շրջա– կայքում գտնվող «Բջնի» հանքային ջրի համար կառուցվում է գործարան։ Ունի միջնակարգ դպրոց, ակումբ, գրադարան, կինո, բուժկայան։ Р․ հնում մտել է Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Վարաժնունիք գավառի մեջ։ Առաջին անգամ հիշատակ– վում է V դ․, Ղազար Փարպեցու «Պատմու– թյուն Հայոց»-ում։ Սկսած X դ․, Պահլա– վունիների օրոք, P-ի քաղաքական դերը մեծացավ։ XI դարից Р․ հիշվում է որպես բերդաքաղաք։ Այս շրջանում Բ․ Վասակ– Հոլում Պահլավունու նստավայրն էր։ Վեր– ջինս վերաշինեց ամրոցը, 1020-ական թթ․ Րջնիի դպրոցը ետ մղեց P-ի վրա հարձակում գործած դել– միկ ցեղերին։ Բ․ դարձավ Հայաստանի չորս եպիսկոպոսական աթոռանիստներից մե– կը, որին վերապահված էր կաթողիկոսի ընտրությունը։ Այստեղ 1066-ին տեղի ունե– ցան կաթողիկոսական ընտրություններ։ Գրիգոր Մագիստրոսը 1045-ին իր հայրե– նի տիրույթները, այդ թվում նաև Բ․, հանձ– նեց Բյուզանդիային՝ փոխարենն ստանա– յով քաղաքներ ու գյուղեր Միջագետքում։ 1072-ից Բ․ ընկավ սելջուկ–թուրքերի գեր–