Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 3.djvu/171

գեզուըցի այն կոմունիստները, որոնք շրջան վերադարձան հեղափոխական կենարոննևրից։ Ա․ Ղարագյոզյանի ղե–կավարությամբ Գորիսում ստեղծվեց ընդ–հատակյա գավկոմ։ 1919-ի ապրիլին Խըն– ձորեսկում ձևավորվեց շրջանի առաջին սկզբնական կոմունիստական կուսակցա–կան կազմակերպությունը։ Բջիջներ ստեղծվեցին Քարահունջում, Շինուհայ– րում, Ալիղուլիշենում, Տեղում, Խոտում, Տալիձորում, Տաթևում, Կոռնիձորում, մյուս գյուղերում։ 1918–19-ին շրջանի աշխատավորները հաջողությամբ կռվում էին թուրք, հրոսակների դեմ, որոնք ձըգ– տում էին զավթել Ղարաբաղից՝ Զանգև– զուրի ու Նախիջևանի վրայով դեպի Թուր–քիա տանող ճանապարհը։ Նրանք ժող․ աշխարհազորի առաջին շարքերում էին (1918), երբ գլխովին ջախջախված թուրք, զորքերը դեն նետվեցին Զանգեզուրի սահ–մաններից։ Դաշնակցական տիրապետության դեմ պայքարը ուժգին թավւ ստացավ հատկա–պես 1920-ի գարնանը, երբ 11-րդ կարմիր բանակը մտավ Անդրկովկաս և սովետա–կան կարգեր հաստատվեցին Ադրբեջա– նում։ Գ․ շ․ Տայաստանում Մայիսյան ապստամբության կարևոր վայրերից Էր։ 1920-ի հունիսի վերջերին Զտնգեզուր մտավ 11-րդ կարմիր բանակի ջոկատը, որի օգնությամբ աշխատավորները հուլի–սի 5-ին Գորիսում տապալեցին դաշնակ–ցականների իշխանությունը և հաստատե–ցին սովետական կարգեր։ Տակոբ Կամա– րու (Բեժանյան) ղեկավարությամբ ստեղծ–վեց հեղափոխական կառավարություն, որի մեջ մտաև Մ․ Մկրտչյանը (լուսժողկոմ), Ք․ Մկրտչյանը (հողժողկոմ), Մ․ Մաշուր– յանը (ներքին գործերի ժողկոմ) և ուրիշ–ներ։ Տեղկոմի գործունեությունն ընթա–նում էր ներքին ու արտաքին՝ դժվար պայմաններում։ Դաշնակցականներին հա–ջողվեց վերահաստատվել Գորիսում, ստեղծել Լեռնային Տայաստանի կառա–վարությունը, որը նպատակ ուներ օտար–երկրյա ինտերվենտների աջակցությամբ արգելակել սովետական իշխանության հաղթանակը Զանգեզուրում։ 1921-ի հու–նիսի վերջերին սովետական զորքերի եր–կու խմբավորում՝ Երևանյան և Ղարա– բաղ–զանգեզուրյան, հս–արմ․ և արլ․ ուղ–ղություններից հարձակման անցան՝ ազա–տագրելու Զանգեզուրը։ Տուլիսի 2-ին նրանք արդեն Գորիսում էիև, 4-ին՝ Տա– թնում։ Քաղաքացիական կռիվներից հետո Գորիսի գավառի աշխատավորության անե–լիքները իրենց արտացոլումը գտան 1922-ի հունվարին Կոմկուսի գավառային կազ–մակերպության 1-ին կոնֆերանսում։ Տար– կավոր էր վերացնել սովը, ստեղծել հացի և մթերքների պաշարներ, ապահովել դրանց ճիշտ բաշխումը։ Սովետական պե–տությունը գյուղացիներին հատկացրեց հացահատիկի սերմացու, գյուղ–գործիք– ներ, վարկ։ Տետզհետև հաղթահարվեցին տնտ․ վերականգնման դժվարությունևերը, ավեւացան ցանքատարածությունները, բարձրացավ բերքատվությունը։ 1924-ին Գորիս գյուղում Ակսել Բակունցը կազմա–կերպեց գյուղատնտ․ արտել, որը ձեռնա–մուխ եղավ բարելավելու անասունների տեղական ցեղը։ 1925-ին գավառի տնտ․ հիմնական ցուցանիշներով գերազանցեց նախապատերազմյան մակարդակը, պայ–մաններ ստեղծվեցին գյուղատնտեսության զարգացման համար։ 1928–29-ին կոլտնտեսային շարժումը տարածվեց շրջանում։ 1931-ի ապրիլի 27-ին ուժեղ երկրաշարժը մեծ վնասներ հասցրեց շրջանի գյուղերին։ Բայց պետ․ օգնության շնորհիվ հնարավոր եղավ դրանք արագորեն վերականգնել։ 1934-ին կոլտնտեսություններին էր պատ–կանում հացահատիկային կուլտուրանե–րի ցանքատարածության 95%–ը։ 1935-ին կազմակերպվեց Գորիսի ՄՏԿ–ն, ապա՝ Շինուհայրինը։ 1925-ի համեմատությամբ 1940-ին ցանքատարածությունները գրե–թե կրկնապատկվեցին, զարգանում էր անասնաաաևությունը։ Նախապատերազմ– Հ Ժայռափոր բնակարան յան շրջանում որոշ աշխատանք կատարվեց արդյունաբերություն ստեղծելու ուղղու–թյամբ․ գործարկվեցին աղյուսի գործա–րանը (1931) և Բայանդուրի (այժմ՝ Վա– ղատուր) պանրագործարանը։ 1941–45-ի Տայրենական մեծ պատե–րազմի տարիներին Գ․ շ–ից ռազմաճակատ է մեկնել 4330 մարդ։ Նրանցից 2559-ը զոհվել է պատերազմում, 2500-ը պարգե– վատրվել ՍՍՏՄ շքանշաններով և մեդալ–ներով։ Գ․ շ–ից են սովետական բանակի մի շարք անվանի հրամանատարներ և քաղաշխատողներ, այդ թվում՝ գեներալ– լեյտենանտ Բ․ Առուշանյանը, գեներալ– մայոր Ս․ Կարապետյանը, պետ․ մրցանա–կի քառակի դափնեկիր գևներալ–մայոր Կ․ Յոլյանը, գեներալ–մայոր Մ․ Մինաս– յանը, դիվիզիայի հրամանատար, գնդա–պետ Ն․ Բալոյանը, դիվիզիայի կոմիսար Գ․ Սաֆրազբեկյանը և ուրիշներ։ Մար–տական արիության և խիզախության հա–մար Սովետական Միության հերոսի կոչ–ման են արժանացել տանկային բրիգադի հրամանատար, գնդապետ Գ․ Գալըս– տյանը, լեյտենանտ Գ․ Արզումանյանը, սերժանտներ Ս․ Առաքելյանը և Ա․ Սար– գըսյանը։ Պատերազմի տարիներին շըր– ջանի աշխատավորները մեծ ներդրում կատարեցին թիկունքն ամրապնդելու մեջ։ Նրանք հավերժացրել են Տայրենական պատերազմում զոհված հայրենակիցների հիշատակը հուշարձան–կոթողներով՝ Գո–րիս քաղաքում և շրջանի գյուղերում։ Ետպատերազմյան շրջանում մեծ աշ–խատանք է կատարվել գյուղատնտեսու–թյան աշխատատար պրոցեսների մեքե–նայացման, ջրովի հողատարածություն–ների ավելացման, արոտավայրերի ջրար–բիացման, բերքատվության ու մթերատվու–թյան բարձրացման համար։ 1940-ի 28 կոլտնտեսությունների փոխարեն 1975-ին կար 7 սովետական տնտեսություն՝ Վե– րիշենի, Տարթաշենի, Ավանգարդի, Շի– նուհայրի, Տարժիսի, Տաթևի, Սվարաևցի, և 12 կոլտնտեսություն՝ Խոզնավարի, Վա– ղատուրի, Խնածախի, Արևիսի, Տեղի, Կոռնիձորի, Քարաշենի, Խնձորեսկի, Քա– րահունջի, Բարձրավանի, Աղբուլաղի, Ղուրդուղուլաղի։ Ջրովի հողերը ընդլայն–վել են ավելի քան 6 հզ․ Лш-ով։ Տիմնովին փոխվել է գյուղերի տեսքը։ Մինչև 1950–60-ական թթ․ նրանց մեծ մասը տեղավորված էր խոր ձորերում, բնակարանները ճնշող մեծամասնությամբ քարատակներ էին՝ փորված ժայռերի մեջ։ 10–15 տարում Խնձորեսկը, Շինուհայրը, Տալիձորը, Խոտը, Քարաշենը, Տեղը, Կոռ– նիձորը դուրս են եկել ձորերից, հարթա–վայրերում բարձրացել են նոր գյուղերը, կառուցապատվել մեկ–երկու հարկանի տներով, հասարակական ու արտադրա–կան շենքերով, կանաչապատվել այգինե–րով ու պարտեզներով։ Վերափոխվել են նաև Տաթևը, Քարաևունջը, Վևրիշենը, Սվարանցը, Բարձրավանը և մյուս գյուղե–րը, որոնք մնացել են իրենց տեղերում։ Երեք գյուղեր՝ Այգեձոր (Մաղանջուղ), Զորաշեն (Կյորու) և Ազատաշեն (Ալի– ղուլիշեն), միավորվել են մի գյուղում՝ Տարթաշենում։ Իսկ Առաջաձորը՝ շրջանի ամևևահեռավոր գյուղը, միացվել է Ղա– փանի՝ Նորաշևնիկի սովետական տնտե–սությանը։ Գ․ շ–ի գյուղերը Տայաստանում առաջիններից Էին, որ Էլեկտրիֆիկացվե–ցին։ Դեռևս 1931-ին Էլեկտրական լույս ստացան Քարահունջը, Բռունը և Վերի– շենը, հաջորդ տարում՝ Ազատաշենը, Զորաշենը, Խնձորեսկը, շուտով նաև՝ Տե–ղը, Կոռնիձորը, Քարաշենը, Արևիսը։ Այժմ էլեկտրաէներգիան օգտագործվում է ոչ միայն կենցաղում, այլև արտադրությաև մեջ։ Գ․ շ–ի բնակչությունը 1975-ին, առանց Գորիս քաղաքի, 20450 մարդ էր։ Վերջին տասնամյակներին Գ․ շ–ից ևարյուրավոր ընտանիքներ վերաբնակվել են մյուս վայ–րերում, հատկապես՝ Երևանում։ 1975-ին Գ․ շ–ում կար 92 սկզբնական կոմունիստական կուսակցական կազմա–կերպություն՝ 2150 կոմունիստներով։ 1922–75-ին տեղի է ունեցել շրջանային կուսկազմակերպության 31 կոնֆերանս։ Առաջին կոմունիստական երիտասար–դական կազմակերպությունը ստեղծվել է 1922-ին։ 1975-ին կար 99 սկզբնական կագ–