Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 3.djvu/18

Այս էջը սրբագրված չէ

չությունը, գւԽաԱոո պաշտոնները շարու–նակել են մնալ հայերի ձեռքին։ 1909-ին բացվել է Գ՜ի հայկ․ թանգարանը։ Գ–ում դեռ XVIII դ․ վերջից եղել է դպրոցական թաարոն։ Լայն տարածում ունեին հայկ․ երգերն ու պարերը, ժող․ պատմվածքները, հանելուկները, առածները։ Գ–ում են ծըն– Գեռլայի Ս․ Եր–րորդություն մայր տաճարը (XVI11 դ․ 2-րդ կես) հայկ․ երգերը։ Տայ երգը ժողովրդականաց–նելու գործում մեծ դեր է ունեցել երգչա–խումբը։ 1939-ին Գ․ դարձել է ռումինահայ կաթոլիկ թեմի կենտրոն։ Քաղաքում ցարդ պահպանվել են հայե–րեն արձանագրություններ (տաճարների և քաղաքացիական շենքերի պատևրին)։ Տայերի կառուցած քանդակազարդ շենքե–րի ճակատին այժմ էլ երևում են ազնվա–կանական տիտղոս ստացած մի շարք գերդաստանների տոհմանշաններ։ 1904–ին հիմնադրվել է Գ–ի հայկական թանգարանը (բացումը՝ 1909–ին) հին վարժարանի սրահներում, ուներ մատե–նադարանի և դիվանատան, հնություն–ների և ազգագրության, արվեստի վերա–բերյալ նյութերի բաժիններ։ 1927-ին թան–գարանը բացի ձեռագրերից և այլ ցու–ցանմուշներից ունեցել է շուրջ 2000 մաս– վել պատմաբաններ Ի»․ Լուքաչյանը (Քրի– շոֆ Լուքաչի, 1804–1870), Խ․ Սոնկոտյա– նը (1843–1907), Ա․ Մոլնարյանը (1847– 1902), Վիեննայի Մխիթարյան միաբանու–թյան աբբահայրեր Վ․ Ըստկարյանը (1843–1886) և Գ․ Գովրիկյանը (1841 – 1931), պետ․ գործիչներ Լ․ Գոպջան (1865– 1933), Գ․ Շիմայանը (1823–1907)։ Գ–Նոլայի Ս․ Եր–րորդություն մայր տաճարի ներսի տեսքը 1887-ին Գ–ում հիմնվել է <Արւ1ենիւս» հա–յագիտական հանդեսը (հունգ․), իսկ 1903–09 ե 1913–14-ին լույս է տեսել «Բանբեր Գեռլայի» շաբաթաթերթը (հունգ․)։ Գ–ի հայերը բողոքի ձայն են բարձրացրել 1895–96-ի հայկ․ կոտորած–ների և Մեծ եղեռնի օրերին։ Սասունի 1904-ի կոտորածներից փրկվածներին օգ–նելու նպատակով ստեղծվել է հանգանա–կությունների կոմիտե։ Տնտ․ կյանքի թու–լացման և հարևան քաղաքների վերելքի հետևանքով Գ–ի հայերի զգալի մասը ցրվել է երկրով մեկ, վերաբնակվել Ռու– մինիայի և Տունգարիայի մյուս բնակավայ․- րերը։ Մեծ եղեռնից հետո որոշ թվով ևայ գաղթականներ հաստատվել են Գ–ում։ XIX դ․ սկզբիև Գ–ում հայերի թիվը շուրջ 6000 Էր, 1876-ին՝ 2000, իսկ 1924-ին՝ 1000։ 1972-ի տվյալներով Գ–ում կային մոտ 300 հունգարախոս հայեր։ 1925-ին վե–րաբացվել է հայկ․ դպրոցը՝ 40 աշակեր–տով։ 1924-ին կազմվել է երաժշտական ընկերություն, որի նպատակև էր մշակել Որմնանկար Գեռլայի Ավետման եկեղեցուց նագիտական գրքեր հունգարերեն, գեր–մաներեն, իտալերեն և հայերեն։ 1941 – 1945-ին ոչնչացել են հայ ազնվական ըն–տանիքներից ստացված 56 տոհմանշան–ներ, գրքեր ևն։ Թանգարանի մնացորդնե–րը 1948-ին տեղավորվել են հայ աղջիկ–ների որբանոցում և Ս․ Երրորդության տաճարի վերնահարկում։ 1951–ին ստեղծ–ված Գեռլայի պատմության շրջանային թանգարանում բացվել է «Տայկական սրահ», որտեղ տեղադրվել են հայկական թանգարանի մնացորդները և մինչ այդ հայկական համայնքի մոտ պահվող ձե–ռագրերը։ Այդտեղ ցուցադրված են յու–ղաներկ դիմանկարներ, հայ ազնվական–ների զգեստներ, հայերեն վիմագիր ար–ձանագրություններ, կնիքներ, եկեղեցա–կան սպասքներ, կայսերական հրովար–տակներ, հնատիպ հայերեն գրքեր ևն։ Գ–ում պահվող շուրջ 300 հայերեն գրչա–գրերի մի մասը հետագայում տեղափոխ– վել է Վենետիկի և Վիեննայի Մխիթարյան– ների, Վատիկանի, Բուխարեստի և Երե– վանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվան մատե–նադարանները, մնացածը՝ Կլուժ քաղաքի պատմության թանգարանը։ Գրկ․ Գովրիկյան Գ․, Դրանսիլվա– նիո Հայոց մետրապոլիսը կամ նկարագիր Կերլա հայաքաղաքի, Վնն․, 1896։ Ք ո լ ա ն ջ– յ ա ն Ս․, Տրանսիլվանիայի հայերի պայքա–րը ազգային ինքնուրույնության պահպանման համար (ԺԷ–Ի դդ․), «էջմիածին», 1964, JSfe 12, 1965, № 1 – 7, 1966,№ 2։ Ն ու յ ն ի, Համառոտ ցուցակ հայերեն ձեռագրաց Գեռլա հայաքա–ղաքի, «ԲՄ», 1969, № 9։ Ս․ Քոչանջյան

ԳԵՌՆԻԿԱ (Guernica), Գ և ռ ն ի կ ա–ի– Լ ու ն ո (Guernica у Լսոօ), քաղաք Իս–պանիայի հյուսիսում, Բասկերի երկրում։ Մոտ 5 հզ․ բն․ (1973)։ Բասկերի մշակույթի հին կենտրոնն է։ 1937–ի ապրիլի 26-ին, իտալո–գերմանական ինտերվենցիայի և քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ, Գ․ ենթարկվեց գերմանական ավիացիա–յի ռմբակոծմանը։ Գ–ի բարբարոսական ոչնչացումը առաջ բերեց աշխարհի առա–ջավոր մարդկության վրդովմունքը։ Այդ իրադարձությանն է նվիրված Պ․ Պիկասո– յի «Գեռնիկա» նկարը (1937)։

ԳԵՍՏԱՊՈ (գերմ․ Gestapo – լրիվ՝ Ge- heime Staatspolizei), պետական գաղտնի ոստիկանություն ֆաշիստական Գերմա– նիայում։ Ստեղծվել է 1933-ի ապրիլին՝ ֆաշիզմի քաղ․ հակառակորդներին ֆիզի–կապես ոչնչացնելու նպատակով։ Գերմա– նիայում և նրա սահմաններից դուրս հան–դես էր գալիս որպես արյունալի տեռորի գործիք։ 1936-ին Գ–ի կայսերական ղեկա–վար նշանակվեց Տիմլերը։ Գ–ի համակենտ–րոնացման ճամբարներում և զնդաններում առանց հետաքննության և դատի սպան–վել ու տանջամահ են արվել հարյուր հա–զարավոր հակաֆաշիստներ։ Գ․ գործա–կալներ ուներ հիմնարկ–ձեռնարկություն– ներում և բնակելի թաղամասերում, իսկ հատուկ բաժինը ևսկում էր նացիստական կուսակցության անդամներին։ 1939–45-ի երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին Գ–ի մարմինները (գաղտնի ոստիկանություն, զոնդեր–կոմանդևեր ևն) օկուպացված տերիտորիաներում դաժան հաշվեհարդար էին տեսնում խաղաղ բնակ–չության և ռազմագերիների նկատմամբ։ Ֆաշիստական Գերմանիայի ջախջախու–մից հետո Գերմանիայի Վերւսհսկիչ խոր– հըրդի N* 2 օրենքով (1945) Գ․ վերացվեց և հայտարարվեց օրենքից դուրս։ 1946-ին, Նյուրնբերգում, Միջազգային զինվորա–կան տրիբունալը Գ․ ճանաչեց հանցագործ կազմակերպություն։ Պ․ Պ ի կ ա ս ո «Գեռնիկա» (1937, ժամանակակից արվեստի թանգա–րան, Նյու Ցորք)