Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 3.djvu/269

զելնեբ, էլեկտրատեխնիկական սարքեր։ Կան ապակու, ևրկաթբետոնև կոնստրուկ–ցիաների գործարաններ, տնաշինական կոմբինատ։ Քիմ․ արդյունաբերությունն արտադրում է լաքեր, ևերկեր, ապակե–թել, ֆոսֆորային աղեր։ Տիմնական ճյու–ղերն են՝ գինեգործությունը, ձկան, մրգի ու բանջարեղենի պահածոների արտադրու–թյունը։ Զարգանում է տեքստիլ, տրիկո–տաժի, կարի, կաշվի–կոշիկի արդյունա–բերությունը։ Մախաչկալայի նավահանգիստը, նավթալից կառանացիցի մոտ Գաղստանի ճանապարհների վրա Գյուղատնտեսությունը։ 1971-ին Գ–ում կար 167 սովետական տնտեսություն և 376 կոլտնտեսություն։ Անասնապահու–թյան մեջ կարեոր տեղ է գրավում ոչխարա–բուծությունը։ Դաշտավայրային գոտում զարգացած է մեքենայացված, ոռոգելի հողագործությունը։ Ցանքատարածու–թյունների 3/4-ը ոռոգելի է։ Մշակում են հացահատիկ, տեխնիկական ն բանջա–րաբոստանային կուլտուրաներ։ Տարած–ված են խաղողագործությունը և պտղա–բուծությունը։ Նախալեռներում և լեռնա^ հովտային շրջաններում զբաղվում են այգեգործությամբ, լեռներում՝ ոչխարա–բուծությամբ (տես Դաղստանի չեռնային ոչխարի ցեղ), մսակաթնատու անասնա–պահությամբ։ Տրանսպորտը։ Երկաթուղիների երկա–րությունը 435 կմ է (1970), ավտոմոբիլա–յին ճանապարհներինը՝ 8,4 հզ․ կմ։ Մոսկ–վա–Բաքու ավտոմայրուղու 270 կմ անց–նում է Դ–ի տերիտորիայով։ Մախաչկա– լան ծովային նավահանգիստ է և օդա–նավակայան։ Գործում են Մախաչկալա– Գրոզնի, Իզբերբաշ–Մախաչկալա նավթա–մուղները և Մախաչկալա–Դերբենդ գա–զամուղը։ Առողջապահությունը։ Առ 1-ը հունվա–րի 1971-ի Դ–ում գործել են 182 հիվան–դանոցային հիմնարկություն՝ 11,6 հզ․ մահճակալով (7,9 մահճակալ 1 հզ․ բնակ– չին), 211 ամբուլատորիա ու պոլիկլինի–կա։ Աշխատել են 2,9 հզ․ բժիշկ և մոտ 9 հզ․ միջիհ բուժաշխատող։ Կա 9 սանա–տորիա, հանգստյան տուն ու պանսիո–նատ, 100-ից ավելի հանքային աղբյուր։ Ժողովրդական կրթությունը և կուլտուր– լուսավորական հիմնարկությունները։ 1973/74 ուս․ տարում 1636 հանրակրթա–կան դպրոցում սովորում էր 398,9 հզ․ աշա–կերտ, 27 տեխնիկումում՝ 23,1 հզ․, 4 բուհում (Վ․ Ի․ Լենինի անվան պետական համալսարան, գյուղատնտևսական, ման–կավարժական, բժշկական ինստ–ներ)' 20,4 հզ․ ուսանող։ 1973-ին 295 նախադըպ– րոցական հիմնարկություններում ընդ–գրկված է եղել 30,8 հզ․ երեխա։ 1971-ի հունվ․ 1-ի տվյալներով Դ․ ունի 842 մաս–սայական գրադարան, 1066 ակումբային հիմնարկություն։ Կան կերպարվեստի, հայրենագիտական և այլ թանգարաններ, 7 թատրոն, 898 ստացիոնար կինոսարքա–վորում, 12 մանկական մարզադպրոց։ Գիտական հիմնարկությունները։ Տան– րապեաությունում 1974-ին գործում էր ավելի քան 20 գիւո․ հիմնարկություն, ներառյալ բուհերը։ Տանրապետության գիտական կենտրոնը ՍՍՏՄ ԳԱ Դաղըս– տանի բաժանմունքն է։ Ակադեմիական գիտական հիմնարկություններից բացի կան նաև ԳՏԻ–ներ՝ գյուղատնտ․, սննդի արդյունաբերության, անասնաբուժական։ 1974-ին ևանրապետությունում աշխատել է ավելի քան 2000 գիտաշխատող, այդ թվում՝ 68 դոկտոր և մոտ 800 գիտություն–ների թեկնածու։ Մամուլը, ռադիոն, հեռուստատեսու–թյունը։ 1974-ին հրատարակվել է 286 գիրք և բրոշյուր, 22 հանդես, 47 թերթ՝ Դ–ի ազգային լեզուներով և ռուսերեն։ Տանրապետական թերթերը լույս են տես–նում․ «Կոմունիստ»-ը (1928-ից)՝ լեզգիե–րեն, «Բաարաբ բայրաղ»-ը («Կարմիր դրոշ», 1918-ից)4 ավարերեն, «Լենին յո– լու»-ն («Լենինյան ուղի», 1918-ից)՝ կումի–կերեն, «Լենինա բայրաղ»-ը («Լենինյան դրոշ», 1921-ից)՝ դարգիներեն, «Դագես– տանսկայա պրավդա»-ն (1918-ից) և «Կոմ– սոմոլեց Դագեստանա»-ն (1921-ից)՝ ռու–սերեն։ Տրատարակվում են հասարակա– կան–քաղաքական և գրական գեղարվես–տական հանդեսներ ու ալմանախներ։ Տանրապետական ռադիո և հևռուստատե– սային հաղորդումները տրվում են լեզ– գիևրեն, ավարերեն, դարգիներեն, կու–միկերեն, լակերևն և ռուսերեն՝ 2 ռադիո և 1 հեռուստատեսային ծրագրով։ Տեռուս– տաաեսային կենտրոնը գտնվում է Մա– խաչկալայում։ Գրականությունը։ Դաղստանի ԻՍՍՏ ժողովուրդների գրականությունը բազմա–լեզու է (ավարերեն, կումիկերեն, դար–գիներեն, լակերեն, լեզգիերեն, թաբասա– րաներեն, թաթերեն, նողայերեն և ռու–սերեն)։ Տարուստ է ժող․ ստեղծագործու–թյունը՝ քնարական երգեր, հևքիաթներ, ավանդություններ, առասպելներ, առած–ներ, ասացվածքներ։ Տեքիաթներում, պատմական երգերում հանդիպում են ադրբ․, վրաց․, հայկ․ և այլ ժողովուրդ–ների երգերի ու հեքիաթների մոտիվներ։ Ռուսերենով և Դ–ի լեզուներով բանահյու– սության ու գեղարվեստական ստեղծա–գործության առաջին հրատարակություն–ները վերաբերում են XIX դ․։ 1883-ին Պետերբուրգում հրատարակվել է «Նոգա–յական և կումիկական ժողովրդական եր–գերի ժողովածու»-ն։ Գրականության ակունքները գնում են դեպի Աղվանքի (V–VIII դդ․) վաղ միջնադարյան գրակա–նությունը։ XIX դ․ կեսերին Դաղստանի ազգային գրականությունների ևայտնի ներկայացուցիչներն էին բանաստեղծներ՝ կումիկ Իրչի Կազակը (մոտ 1830 – մոտ 1879), լեզգի Եթիմ էմինը (1838–84), դարգին Օմարլա Բաթըրայրը (մոտ 1820– 1902), ավար էլդարիլավը (1857–82) և ուրիշներ։ Սոցիալական անարդարության դեմ պայքարը դարձավ Դաղստանի գրա–կանության հիմնական բովանդակությու–նը։ Ազգային գրականության հիմնադիր–ներ դարգին Սուքուր Կուրբանը (1842– 1922), լակ Մալեյը (XIX դ․ 60-ական թթ․– XX դ․ սկիզբը), ավար Մահմուդը (1870– 1919) և ուրիշներ, հակադրվելով կրոնա–կան աշխարհայացքին, առաջ քաշեցին մարդու երջանկության գաղափարը։ Լեզ–գի Գ․ Ալքադարին, կումիկ Մ․ է․ Օսմա– նովը, լակ Գ․ Գուզունովը (1854–1940) հանդես են եկել հօգուտ ժողովրդի լուսա–վորության։ ժողովրդականություն են վա–յելում բանաստեղծներ՝ լեզգի Սուլեյման Ստալսկին (1869–1937), ավար Տամզաթ Ցադասան (1877–1951)։ 1938-ին լատի–նական այբուբենը փոխարինվեց ռուսա–կանով։ Տայրենական մեծ պատերազմի տարիներին սովետական մարդու հայրե–նասիրությունն ու բարոյական բարձր հատկանիշները արտացոլվեցին արձա–կում, պոեզիայում և դրամատուրգիայում։ Մեծ հաջողությունների է հասել ժող․ բա–նաստեղծ Ռասուլ Տամզաթովը (ծն․ 1923)։ Լույս են տեսել Ա․ Գաֆուրովի, Զ․ Տաջիե– վի, Ա․ Աջիևի, Ցոլ․ Խապալաևի, ավագ սերնդի բանաստեղծներ Ա․ Վ․ Սուլեյմա– նովի, Դ․ Աթնիլովի և ուրիշների ժողովա–ծուները։ Զարգանում է գեղարվեստա–կան գրականությունը։ Ընդլայնվում են հայ–դաղաոանյան գրական կապերը։ Տայերեն են թարգմանվել Ռ․ Տամզաթովի «Դաղստանի աստղը» (1967) բանաստեղ–ծությունների ժողովածուն, «Լեռնցի աղ– Ղարա–Կյուրե գյուղի մզկիթի փայտյա քան–դակազարդ շքամուտքը