շիկը» (1972) պոեմը, ավարերեն են թարգ–մանվել Գ․ էմինի («Ցոթ երգ Տայաստանի մասին», 1971), Ս․ Կապուտիկյանի և այլ գրողևերի ստեղծագործություններ։ ճարտարապետությունը և կերպարվես–տը։ Վաղ միջնադարում ստեղծվել է ամրոցների և քարե պարիսպների Դեր– բենդի պաշտպանական վիթխարի համա–կարգը (40 կմ ավելի երկարությամբ) (տես ճորա պահակ)։ Դարեր ի վեր զարգացել է գլխավորապես ժող․ ճարտարապետու–թյունը։ Աուլները սովորաբար կառուց–ված են դժվարամատչելի վայրերում։ Սովետական շրջանում երևաև եև եկել ևոր քաղաքներ ու ավաններ։ Մախաչկա– լայում կառուցվել են Կառավարական տունը, «Դաղստան» հյուրանոցը, դրամա–տիկական թատրոնը, բնակելի տներ, դպրոցներ։ Դ–ի գեղանկարչությունն սկզբնավորել են Մ․ Ա․ Զեմալը, Ցու․ Ա․ Մոլլանը, Դ․ Ա․ Կապանիցինը։ ժամանա–կակից նկարիչներից են Ա․ Ի․ Ավգուստո– վիչը, Վ․ Վ․ Գորչակովը, Ի․ Դ․ Բոլշակո– վը, Ս․ Մ․ Սալավատովը, Կ․ Ա․ Մուր– զաբեկովը, Սունգուրով եղբայրները, քան–դակագործներից՝ Ա․ Ի․ Գազալիևը, Ա․ Մ․ Ցագուդաևը։ 1959-ին Մախաչկալայում բացվել է Մ․ Զեմալի անվ․ գեղարվես– տա–արդյունաբերական ուսումնարանը։ 1938-ին ստեղծվել է ՍՍՏՄ ճարտ․ միու–թյան Դ–ի բաժանմունքը, 1939-ին՝ ԴԻՍՍՏ նկարիչների միությունը։ Երաժշտությունը։ Դ–ի ժողովուրդնե– րից յուրաքանչյուրի երաժշտությանը հա–տուկ է ինքնատիպությունը, միաժամանակ՝ այն ընդհանրությունը, որ ստեղծվել է պատմական ճակատագրի բերումով։ Եր–գեցողության գերիշխող ձնը մեներգն է (գործիքային նվագակցությամբ), անսամբ–լի առավել տիպիկ տեսակը՝ եռյակը (հարվածային նվագարանի մասնակցու–թյամբ)։ ժող․ գործիքներից են՝ զուռնան, դուդուկը, բալաբանը (փողային), աղաչ– կումուզը, թամուրը, թառը, սագը (կըս– միթավոր), քյամանչան և չաղանան (աղեղ–նավոր), դափը, ղավալը, դիպլիպիտոն (հարվածային)․ ժամանակակից Դ–ում նվագում են նաև բայան, կլարնետ, կիթառ, ջութակ։ Սովետական իշխանության տա–րիներին հավաքվել և ձայնագրվել են ժող․ երգերն ու պարերը։ 1926-ին բացվել է երաժշտական ուսումնարան։ Դ–ի երա– ժըշտ, մշակույթի զարգացմանը մեծապես նպաստել են ԴԻՍՍՏ արվեստի վաստ․ գործիչներ Տ․ Ա․ Մուրադովը, Պ․ Ֆ․ Պրոս– կուրինը, Խ․ Մ․ Խանականը, Ա․ Գ․ Աբ– րամյանցը, դաղստանցի առաջին կին կոմ–պոզիտոր Դ․ Մ․ Դալգաթը, պրոֆեսիո–նալ կոմպոզիտորական ստեղծագործու–թյան հիմնադիր,ՌՍՖՍՏ արվեստի վաստ․ գործիչ Գ․ Ա․ Տասանովը («Խոչբար» օպե–րան, 1937)։ Դ–ի երաժշտական մշակույ–թի հայտնի ներկայացուցիչներից են՝ կոմ–պոզիտորներ Ս․ Աղաբաբովը, Ա․ Ցուր– միլովը, Ն․ Ս․ Դագիրովը, Ս․ Ա․ Քերիմո– վը, Մ․ Մ․ Կաժլաևը, Շ․ Ռ․ Չալաևը, եր– գիչևեր, ԴԻՍՍՏ ժող․ արտիստներ Պ․ Նու– ցալովան, Ա․ Իբրահիմովան։ Գործում են սիմֆոնիկ նվագախումբ, ժող․ գործիքնե–րի նվագախումբ (հիմնվել է 1937-ին), Դ–ի ժողովուրդների երգի և պարի անսամ– բըլ (հիմնվել է 1935-ին), ֆիլհարմոնիա, Լուսամոււոի քանդակազարդ վերնամաս Կու– բաչիից (Էրմիաաժ, Լենինգրադ) Ձիասպորտի մրցության պատկերով քանդա–կազարդ քար (Կուբաչի, X –XII դդ․, այժմ՝ էրմիտաժում, Լենինգրադ) Բրոնզյա ձուլածո կաթսա (Կուբաչի, XII-XI1I դդ․, այժմ՝ էրմիտա– ժում, Լենինգրադ) Մ․ Ջ և մա т․ «Տովիվներ» (1934) երաժշտական ուսումնարան, երաժշտա–կան դպրոցներ։ 1954-ին հիմնվել է ՌՍՖՍՏ կոմպոզիտորների միության Դ–ի բաժան–մունքը։ Դրամատիկական թատրոնը։ Դ–ի թա–տերական արվեստի և դրամատուրգիայի համար հիմք են տեղի ժողովուրդների ստեղծագործությունները։ Մեծ ժողովրդա–կանություն է վայելել «փահլհանների»՝ ակրոբատների, լարախաղացների, ժող․ ծաղրածուների արվեստը։ Առաջին սիրո–ղական դրամատիկական խմբերը կազ–մակերպվել են՝ լեզգիներինը՝ 1914-ին, լակերինը՝ 1915-ին, կումիկներինը' 1916-ին։ Ներկայումս գործում են Մախաչ– կալայի Ա․ Պ․ Սալավատովի անվ․ կու–միկական երաժշտա–դրամատիկական (հիմնվել է 1930-ին), Կումուխի Է․ Կապինի անվ․ լակական դրամատիկական, Դեր– բենդի Ս․ Ստալսկու անվ․ լեզգիական դրամատիկական, Բույնակսկի Տ․ Ցադա– սայի անվ․ ավարական երաժշտա–դրա–մատիկական (բոլորը հիմնվել են 1935-ին) թատրոնները։ Մախաչկալայում գործում են նաև Գորկու անվ․ ռուսական դրամա–տիկական (1924) և տիկևիկային (1943) թատրոնները։ Խաղացանկում մեծ տեղ է տրվում տեղական դրամատուրգների գործերին (Ռ․ Տամզաթովի «Լեռնցի աղ–ջիկը», 1960, Բ․ Այդաևի և Զ․ Էֆեևդիևի «Սուլեյմաև Սաալսկի», 1968 ևն)։ Դ–ի թատերական գործիչներից են (1971)՝ ՍՍՏՄ ժող․ արտիստ Բ․ Մ․ Մուրադովան,
ՌՍՖՍՏ ժող․ արտիստներ Ա․ Ա․ Քուրու– մովը, Մ․ Ա․ Կուխմազովը, ԴԻՍՍՏ ժող․ արտիստ և ՌՍՖՍՏ արվեստի վաստ․ գոր–ծիչ Տ․ Ա․ Ռուստամովը։ Դևրասաևական կադրերը կրթվել են Մոսկվայի Շչուկինի անվ․ ուսումնարանում, Լունաչարսկու անվ․ թատերական ինստ–ում։ 1961-ին Երե– վանի գեղարվեստա՜թատերական ինստ–ի Դարգիևյան ստուդիայի շրջանավարտները հիմնադրեցին Իգբերբաշ քաղաքի 0․ Բա– տիրայի անվ․ Դարգինյան թատրոնը։ Այդ ստուդիան են ավարտել ԴԻՍՍՏ վաստ․ արտիստներ՝ ռեժիսոր Ն․ Ալիևը, դերա–սաններ Ռ․ Ալխասովան, Մ․ Օմարովը, Ի․ Մագոմեդովան, Տ․ Նավրուզովը։ Ստու–դիան ղեկավարել են Վ․ Վարդանյանը, Ա․ Տովսեփյանը (ստացել է ԴԻՍՍՏ ար–վեստի վաստ․ գործչի կոչում), Ա․ Քո– չարյանը, Ռ․ Ջրբաշյանը։ Տ ա յ–դ աղստանյան առնչու– թ յ ու ն ն և ր։ Դաղստանի զգալի մասը, գրեթե ամբողջ հարավային կեսը, հին դարերում մտնում էր Աղվանքի մեջ։ Աղ–վանքի մայրաքաղաքը (Չող, հետագա–յում՝ Դերբենդ), սկսած Ավղանից Արշա– կունի (Մազքթաց) թագավորության հիմ–նադրման ժամանակից (I դ․), եղել է այժմյան Դ–ի տարածքում, հայ–աղվա– նական քաղաքական ու մշակութային առնչությունների մեջ ընդգրկված է եղել նան Դ․։ Այդօրինակ առնչությունների մասին պահպանվել ևն աղբյուրագիտա–կան շատ տեղեկություններ (համատեղ պայքարը հռոմեական բռնակալության դեմ, Վարդանանց հակապարսկական ապստամբությունը նն)։ Զաքարիա Տռե– աորի (VI դ․) տեղեկության համաձայն, Դ–ում քարոզչակաև գործունեություն են ծավալել հայ հոգևորականները։ V դ․ սկզբին Մեսրոպ Մաշտոցը լուսա– վորակաև իր առաքելությամբ հասել է Չող (Դերբենդ), ստեղծել գիր գուրդար ցեղի համար և թագավոր Աբովազենի ու եպիսկոպոս Երեմիայի օժաևդակությամբ հիմնել դպրոցներ։ Տայաստանի ու Դ–ի միջև գոյություև եև ունեցել նան առնտրական ու արհես–տագործական սերտ կապեր։ Աղբյուրնե–րի վկայությունից բացի այդ են հաստա–տում նաև Տայաստանում ու Դ–ում գտնը– ված ոսկերչական ու պղնձագործական բազմաթիվ առարկաներ, որոնք երկու երկրների ժողովրդական արհեստների փոխադարձ ազդեցության դրոշմն են կրում։ Տայ–դաղստանյան բարեկամությու–նը սովետական իշխանության տարինե–
