բին ավելի ամրապնդվեց։ Տայաստանի աշխ ատավորները օգնեցին լիկվիդացնե–լու 1970-ին Գ–ում տեղի ունեցած երկրա– շարժի հետհանքները, նրանց ջանքերով վերականգնվեց Բույնակսկ քաղաքը։ Գրկ․ Կորյուն, Վարք Մաշտոցի, Ե․, 1940։ Մովսես իյորենացի, Պատ–մություն Տայոց, Ե․, 1968։ История Дагестана, т․ 1–4, М․, 1967 – 69; Дагестанская АССР, Махачкала, 1958; Даниялов Г․ Д․, Классовая борьба в Дагестане во второй по–ловине XIX–начале XX вв․, Махачкала, 1970; Дагестан за 50 лет․ Статистический сб․, Ма–хачкала, 1967; Гиммельрейх В․ А․, География Дагестанской АССР, 2 изд․, Ма–хачкала, 1967; Его же, Развитие эконо–мики и культуры Дагестана, М․, 1966; Поэзия народов Дагестана․ Антология, т․ 1–2, М․, 1960; История дагестанской советской лите–ратуры, Махачкала, 1969; Бакланов Н․ Б․, Архитектурные памятники Дагеста–на, в ․ 1, Л․, 1935; Кильчевская Э․ В․, Иванов А․ С․, Художественные про–мысли Дагестана, М․, 1959; Ханукаев Х․М․, Плоткин М․ И․, Дагестан–ская народная музыка, Махачкала, 1948; Якубов М․, Творчество композиторов Дагестана, Махачкала, 1961; Пигульев- с к а я Н․ В․, Сирийские источники по истории народов СССР, М․–Л․, 1941; О р- б е л и И․ А․, Памятники эпохи Руставели, Л․, 1938․
ԴԱՂՍՏԱՆԻ ԼԵՌՆԱՑԻՆ ՈՁՒԱՐԻ 5ԵՂ, ստեղծվել է 1934–50-ին, Գաղստանի ԻՍՍՏ–ում, տեղական ոչխարների և վյուր– տեմբերգյան խոյերի տրամախաչման մի–ջոցով։ Մաքիևերի միջին կենդանի քաշը 52–55 կգ է, առավելագույնը՝ մինչև 92 կգ, խոյերինը՝ 80–85 և 132 կգ։ Մաքիևերի բրդատվությունը 3,3–3,5 կգ Է, խոյերի– նը՝ 5,5–6 կգ։ Բուրդը սպիտակ է, միա–տարր, նուրբ, 8–8,5 սմ երկարությամբ և 60 որակի։ Տարմարված եև լեռևային և հատկապես արտագնաց արոտային պահ–վածքի պայմաններին։ Տարածված են Գաղստանի ԻՍՍՏ–ում, Տյուսիսային Կով– կասի ն Ադրբ․ ՍՍՏ լեռնային շրջաննե–րում։
ԴԱՂՍՏԱՆԼԻ (Տ ա ջ ի և) Իսմայիլ Յու– սուֆ օղլի (ծն․ 26․2․1907, գ․ Զառլի, Ադրբ․ ՍՍՏ Կախի շրջան), ադրբեջանցի սովե–տական դերասան։ ՍՍՏՄ ժող․ արտիստ (1973)։ ՍՄԿԿ անդամ 1940-ից։ 1930-ին ավարտել է Բաքվի թատերական տեխ–նիկումը։ 1927-ից աշխատել է Բաքվի Մ․ Ազիզբեկովի անվ․ թատրյւնում, 1932-ին՝ Գաղստանի ԻՍՍՏ–ում, մասնակցել Դա– ղըստանի դրամատիկական թատրոնի կազմակերպմանը։ 1936–37-ին եղել է Երնանի ադրբ․ թատրոնի դերասան, խա–ղացել Օթելլո (Վ․ Շեքսպիրի «Օթելլո»), Գիժ Գանիել, Ռուստամ (Շիրվանզադեի «Չար ոգի», «Նամուս») են։ 1938-ից վերա–դարձել է Բաքվի Ազիզբեկովի անվ․ թատ–րոն։ Դերերից են՝ Գորխմազ, Ցաշար (Ջ․ Ջաբարլիի «Տրո հարսը», «Յաշար»), Կոշկին (Տրենյովի «Լյուբով Ցարովայա»), Նեզնամով (Ա․ Օաորովսկու «Անմեղ մև– ղավորներ»)։ Դ․ ստեղծել է Վ․ Ի– Լենինի (Կապլերի և Զլատոգորովայի «Լենին»), Ս․ Մ․ Կիրովի (Մամեդխանլիի «Արնելքի առավոտը», ՍՍՏՄ պետ․ մրցանակ, 1948) կերպարները։ Բ․ Հովակիմյան
ԴԱՂՍՏԱՆՅԱՆ ԼԵԶՈՒՆԵՐ, իբերա կով–կասյան լեզվաընտանիքի ճյուղերից մե– կը։ խոսվում է Դաղստանի ԻՍՍՏ–ում, մասամբ նաև՝ Ադրբ․ ՍՍՏ հս․ շրջաննե–րում, Վրաց․ ՍՍՏ և Չեչենա–Ինգուշական ԻՍՍՏ որոշ բնակավայրերում։ Խոսողնե–րի թիվը՝ ավելի քան 1,3 մլն (1970)։ Դ․ լ․ բաժանվում են երեք լեզվախմբի․ 1․ ավար–անդի–դիդոյական [ավարերեն, անդիական (անդիերեն, բոտլիխերեն, գո– դոբևրիներեն, ճամալիներեն, բագուլա– լերեն, սփնդիներեն, կարաւոիներեն, ախ– վախերեն) և դիդոյական (դիդոյերեն կամ ցեզերեն, խվարշիներեն, գինուխերեն, բեժիւոիներեն կամ կապուչիներեն, գուն– զեբերեն) լեզուներ], 2․ լեզգիական (լեզ–գիերեն, ագուլերեն, ռուտուլերեն, թա– բասարաներեն, ուտիերեն, ծախուրերեն, կրիզերեն կամ բուդուխերեն, խինալուղե– րեն, արչիներեն), 3․ դարգվա–լակյան (դարգիներեն, որի բարբառներից կու– բաչիներենը ն կայթաղերենը երբեմն դիտ–վում են առանձին լեզուներ, և լակերեն)։ Դ․ լ–ի հնչյունական և քերականական կա–ռուցվածքն ունի բազում յուրաևատկու– թյուններ։ Տատկապես բարդ է բաղաձայ–նական համակարգը, ուր կան կողմնա–կան (կողքային), լեզվաքմային (լեզվա–կային), ըմպանային, կոկորդային ևըն– չյուններ։ Քերականության մեջ բնորոշ են նախադասության էրգատիվ կառուցված–քը, հոլովների մեծ քանակությունը (թա– բասարանևրենում՝ 40), գոյականների դասի առկայությունը (որոշ լեզուներում հասնում է 6-ի)։ Դ․ լ–ից գիր անեն ավա–րերենը, լակևրենը, դարգիևերենը, լևզ– գիերենը ն թաբասարաներենը։ Գրու–թյունը մինչև 1928-ը՝ արաբագիր, 1928– 1938-ը՝ լատիևագիր, ապա՝ ռուսագիր։ Գրկ․ Ա ղ ա յ ա ն Է․, Լեզվաբանության նե–րածություն, 3 հրտ․, Ե․, 1967։ Бокарев Е․ А․, Дагестанские языки, введение, в кн․։ Языки народов СССР, т․ 4, М․, 1967․
ԴԱՂՎԵՐԱՆ, գյուղ Արևմտյաև Suijuiu- աանում, Վանի վիլայեթի Արճակ գավա–ռում։ 1909-ին ուներ 32 տուն հայ բնակիչ։ Զբաղվում էին երկրագործությամբ։ Բևա– կիչները տեղահանվել ևն առաջին համաշ–խարհային պատերազմի տարիներին։
ԴԱՄԱԼԱ, Դ ա ի մ ա լ ա, Դամալիա, Տա– մալա, հայաբնակ գյուղ Վրացական ՍՍՏ Ասպինձայի շրջանում։ Գտնվում է հա–մանուն շրջկենտրոնից 5 կմ արլ․, Կուր գետի աջ ափին։ Գյուղը երեք կողմից շրջապատված է անտառով, իսկ արմ․ կող–մում տարածվում են Կաժ անունով սա–րահարթը ն Խուլուչայի ձորը։ Զբաղվում են հացահատիկների մշակությամբ, պըտ– ղաբուծությամբ, բանջարաբուծությամբ, անասնապահությամբ, արհեստներով (դամալացիները եղել են հմուտ կամ պատ–րաստողներ, որոնց արտադրանքը վա–ճառքի է հանվել հարևաև շրջաններում)։ Գյուղում գործում են միջնակարգ դպրոց (ցերեկային և երեկոյան բաժիններով), ակումբ, 3 գրադարան, մանկապարտեզ, կապի բաժանմունք, բուժկետ, կինոկետ, ավտոմատ հեռախոսակայան, հացի փուռ։ Դ–ի Ս․ Խաչ եկեղեցին և մեկդասյան դըպ– րոցը կառուցվել են 1872-ին։ Դ․ առաջին անգամ հիշատակում է վրաց պատմագիր և աշխարհագիր Վախուշտիև (XVIII դ․)՝ պատմական Թռեղք գավառում։ Դ–ի շըր– ջակայքում կան ավերակներ (Շոլորթան, Ս․ Գևորգ)։ Դ․ հիմնադրել են Էրզրումի նահանգի Շիփիկ, Ռաբատ, Կերեկ, Գա– ռանկոթ գյուղերից գաղթած ևայերը։ Մ․ Դւսրբինյան ԴԱ ՍԱ ԼԱ Iй ԱՐԱ ԲԱ (վրաց․ դամալա–թաք– նըված, թուրք, խարաբա–քանդված), հա–յաբնակ գյուղ Վրացական ՍՍՏ Ծալկայի շրջանում, Թրիալեթի լեռնաշղթայի հա–րավային լանջին, շրջկենտրոնից 20 կմ հյուսիս։ Կոլտնտեսությունն զբաղվում է հացահատիկի և կարտոֆիլի մշակու–թյամբ, անասնապահությամբ։ Ունի տար–րական դպրոցՒ ԴԱ ՍԱՆ ՀՈՒՐ, քաղաք Եգիպտոսում, Նե– ղոսի դելտայում, Բուհեյրա մուհաֆազի վարչական կենտրոնը։ 161 հզ․ բն․ (1970)։ Երկաթուղային, ավտոմոբիլային ն ջրա–յին ուղիների հանգույց է, բամբակի և բրնձի մշակման կարևոր շրջանի կենտ–րոն։ Կան տեքստիլ, յուղի մշակման ձեռ–նարկություններ։
ԴԱՄԱՆՆԵՐ, ճարպուկներ (Hyra^ coidea), պրիմիտիվ, բուսակեր կաթնա–սունների կարգ։ Մարմնի երկարությունը 30–60 սմ է, բաշը՝ մինչև 4,5 կգ։ Արտաքիև տեսքով և ատամների կազմությամբ նման են կրծողներին, ծագումով մոտ են փղե–րին։ Գլուխը մեծ է, երկատված դնչով, վերջավորությունները կարճ ևն, ուժեղ։ Մորթին խիտ Է, դարչնամոխրագույն։ Մեջ–քի կենտրոնում ունեն մազազուրկ հատ–ված, որտեղ բացվում են բազմացման ժամանակ խիստ հոտ արձակող խողո–վակաձև գեղձերի ծորանները։ Տղիությու– նը 7–7,5 ամիս է» ունենում են 1–6 ձագ։ Տայտնի է 3 սեռի 9 տեսակ՝ տարածված Առաջավոր Ասիայում, Կենտրոնական և Տարավային Աֆրիկայում։ Procavia և Heterohyrax սեռևրի ևերկայացուցիչները ցերեկային կենդանիներ են, ապրում են 5–50 անհատներից բաղկացած խմբերով, Dendrohyrax-ները գիշերային կյանք են վարում։
ԴԱՄԱՍԿ, դամասկյան պող–պատ, տես Բոււաւո։
ԴԱՄԱՍԿՈՍ (արաբ․ Դ ի մ ա շ կ), Սի–րիայի Արաբական Տանրապնտության մայրաքաղաքը, երկրի առևտրա–արդյու– նաբերակաև, ֆինանսական, տրանսպոր–տային և մշակութայիև գլխավոր կենտրո–նը։ Գտնվում է Րարադա գետի հով–տում, Կասյուն լեռան ստորոտին, 690 մ բարձրության վրա։ Կլիման մևրձարեա– դարձային է– հունվարի միջին ջերմաստի–ճանը 7°Շ–ից 8°C է, հուլիսինը՝ 26°Շ–ից 27°C, տարեկան տեղումները՝ 227 մմ։ 1457 հզ․ բն․ (1972, արվարձաններով), արաբներ, քրդեր, հայեր և այլք։ Դ–ի մասին առաջին տեղեկությունները վերաբերում են մ․ թ․ ա․ XVI դ․։ Մ․ թ․ ա․ XI դ․ վերջից մինչև մ․ թ․ ա․ 732-ը Դ․ հա– մաևուն թագավորությաև կենտրոնն էր։ Այնուհետև մինչև մ․ թ․ IV դ․ հաջորդաբար եղել է Ասորեստանի, Աքեմենյանների պե–տության, Ալեքսանդր Մակեդոնացու տե–րության, Սելնկյան պետության և Տռոմեա– կան կայսրության կազմում։ IV դ․ վերջից ենթարկվել է Բյուգանդական կայսրու–թյանը։ 635-ին քաղաքը գրավել են արաբ–ները, իսկ 661–750-ին եղևլէ Օմայանների խալիֆայության մայրաքաղաքը։ Այս շըր– ջանում Դ․ ընդարձակվել էւ դարձևլ վաղ
