բի հետ (Լճաշեն, Ներքին Գետաշեն, Թրիա– լեթի ևն)։ Արթիկի բրոնզեդարյան դամ–բարանադաշտում պեղվել են տուֆաքա–րի մեջ փորված շատ Դ–ներ։ Մ․ թ․ ա․ I ևազարամյակի Գ–ներում կատարվել են կարասային թաղումներ, իսկ անտիկ շըր– ջաևում շատ վայրերում հանգուցյալին թաղել են տարբեր ձևի կավե դագաղնե–րում։ 2․ ճարտարապետ ու թյան մեջ, ստորգետնյա կամ վերգետնյա ճարտ․ կառույց, որ ամփոփում է հան–գուցյալի զմռսած աճյունը կամ գերեզմա–նը։ Մոնումենտալ Գները կոչվում են մավսոլեոն (Կարիայի արքա Մավսոլոսի անունով), որի Դ․ Տալիկառնասում (մ․ թ․ ա․ 353) ևամարվել է աշխարհի «յոթ հրաշալիքներից» մեկը։ ճարտ․ մոնումեն–տալ ձևերով, կայուն շինանյութով կա–ռուցված Գ–ի նպատակն էր հավևրժացնել անևատի (խմբի, ամբողջ տոհմի) հիշա–տակը, գեղարվեստական արտահայտչա–միջոցներով փառաբանել նրա գործունեու–թյունը։ Տարբեր ժամանակներում, ըստ ազգերի գաղափարական, կրոնական հա–մոզմունքների , Գ–ները ունևցել եև ճարտ․ տարբեր մեկնաբանում և կերպար (օրի–նակ, եգիպտական բուրգերը, միկենյան գմբեթավոր, վիմափոր, հևդկական, առա– ջավորասիական և Էտրուրական, հին հռոմ․ ու Վերածննդի Դ–ները)։ Տին ժո–ղովուրդները Դ․ նմանեցնում էին բնակա–րանի ձևին (եգիպտական մաստաբանե– րը, էտրուսկյան, լիկիական, պափլագո– նական Դ–ները)։ Մեր օրերի Գ՜ային ճարտ․ նմուշներից է Լենինի դամբարանը։ Տա–յոց հեթանոսական շրջանի վերգետնյա Գ–ների նմուշներ դեռևս հայտնաբերված չեն, բացի բոլորաձև աշտարականման կառույցների մնացորդներից (Աղավնա–տուն, Օշական, Անիի շրջակայք, Փարա– քար են), որոնք հավանաբար Դ․ են եղել։ Տայտնի են Վանա ժայռի4 Նաֆտ–Կույու, Իչ–կալա, Խորխորյան քարայրերը։ Տել– լենիստական շրջանի Գ ներից է Սիսիա– նի իշխանական Դ․ (մ․ թ․ ա․ II–I դդ․)։ Քրիստոնեական առաջին շրջանից մինչև XIV–XV դդ․ հայոց դամբարանական ձևե– րը եղել են բազմաթիվ և բազմատեսակ։ Սրանք մատուռներ, վկայարաններ, դամ– բարան–եկեղեցիներ են։ Թ․ Թորամանյա– նը հայոց հին գրականությունից օրինակ է բերում գերեզման նշանակող բազմա–թիվ բառեր (Գ․, դամբան, շիրիմ, վկա–յարան, հանգստարան, դիր, տապանա–տուն, նշխարատուն, քնարան, գերեզմա–նոց ևն), որոնք բոլորն էլ ունեցել են իրենց ուրույն ճարտ․ ձնը։ Վաղ քրիստոնեական շրջանի մասին պատկերացում են տալիս Արշակունի թագավորների Դ․ (IV դ․, Աղ– ցում), Իգաձորի ստորգետնյա վիմափոր–ները (Անի, IV դ․), Օձունի Կոթողի վրա (V–VI դդ․) պատկերված վկայարանը, Գրիգորիսի դամբարանը (489) Ամարա– սում, Մեսրոպ Մաշտոցի Դ․ (V դ․) Օշա– կանում, որի վրա հետագայում կառուց–վել է եկեղեցի ևն։ Տետագա դարերի դամ–բարանային ճարտ․ բնորոշ օրինակնևրից են երկհարկանի դամբարան–եկեղեցիները՝ Անիի Տովվի եկեղեցին (XI դ․), Եղվար–դի Աստվածածինը (1301), Օրբելյաևնե– րի բուրթելաշեն տոհմային Դ․ (Ամաղուի 18, ձՍձ III ^ատոր 0 ․․․․ 5 10 15 20 J 10 20 30 40 50 60 Դամբարան "Հալիկառնասում (մ․ թ․ ա․ 353, վերակազմություն) Բացված դամբարան (Լճաշեն, մ․ թ․ ա․ II հազարամյակ) Որմն անկ ար ազարդ խորշ Տիգրան Տոնենցի վիմափոր դամբարանում (XIII դ․), Անի, Ծաղ– կոցաձորի աշ ափին (գրաֆիկական վերար–տադրության հեղինակն անհայտ է) Նորավանքում 1339), որոնց առաջին հարկը հանգստարանն է, իսկ երկրորդ հարկը, ուր որոշ դեպքերում բարձրանում էին ձեռնասանդուղքի միջոցով՝ եկեղեցի– աղոթարան։ Գ–ային մյուս տիպերից են վիմափորները (Գեղարդում իշխան Պա–պակի և Ռուզուքանի կառուցած գավթա– նման Գ․, 1288), որոնցից կան նաև որմնանկարազարդ (Տիգրան Տոնենցի Դ․ Անիում)։ Տայերը Դ–ներ կառուցել են ոչ միայն տիրակալների, այլ նաև մշակու–թային նշանավոր գործիչների համար [օրինակ, Վասպուրականի Սենեքերիմ արքան (1003–24) կառուցեց Դ․ արաբ փիլիսոփա Կոստայի գերեզմանի վրա]։ Ա․ Ստեփան յան ԴԱ UP ԱՐԱՆՍ ԲԼՈՒՐ, հողե կամ քարե ար–հեստական բլուր դամբարանի վրա։ Տայտ–նի են տակավին մ․ թ․ ա․ IV–III հազար–ամյակներից (Կասպիական–սևծովյան տա–փաստաններում, Անդրկովկասում և այլ– ուր)։ Լինում են կլոր, ևրբեմն՝ ձվաձև կամ քառանկյուն հիմքևրով։ Փոքր Գներն ունենում են 0,3–0,6 մ բարձրություն և 3–20 մ տրամագիծ, մեծերը համապա–տասխանաբար՝ 20 մ և 100 մ։ VI –X դդ․ Արևմտյան Դվինայի, Վոլգայի ու Դնեպրի վերին ավազաններում և այլ վայրերում շինվել են երկար Դ–ներ (երկարությունը՝ 15–80 մ, լայնությունը՝ 7–15 մ, բարձ–րությունը՝ 0,8–1,5 մ), ուր սովորաբար թաղել են 2–10, երբեմն՝ մինչև 20 հան–գուցյալի։ Գ–ներում հանդիպում են քարե, փայտե, կավածեփ կամ աղյուսե պատե–րով տարբեր տիպի կառույցներ։ Տան– գուցյալի հետ հաճախ դրվել են ամաններ, սնունդ, զենքեր, զարդևր, գործիքներ, այլ առարկաևեր։ Տարուստների հետ եր–բեմն թաղել են նրանց կանանց, ստրուկ–ներին, ձիերին։ Րացի հիմնական թաղում–ներից, նույն տեղում ավելի ուշ կատար–վել են նոր թաղումներ։ Դ–ները սովորա–բար լինում են առանձին, երբեմն՝ նաև հոծ խմբերով՝ ընդգրկելով նույնիսկ մինչև 3000 թումբ (օրինակ, Գնեզդովյան Գ–ները Սմոլևնսկի մոտ)։ Տայաստանի տարածքում կան բազմա–թիվ Դ–ներ (Լճաշեն, Կիրովական ևն), որտեղ հայտնաբերված նյութերը կարևոր նշանակություն ունեն Տայկական լեռնաշ–խարհի բրոնզի և երկաթի դարերի մշա– կույթև ուսումնասիրելու համար։ Դրանք մեծ մասամբ քարակույտով ծածկված տար–բեր բարձրության, 3–100 մ տրամագծով հողաթմբեր ևև, որտեղ հանդիպում են առանձին, խմբակային, մեկկարասյան, երկկարասյան թաղումներ։ Ե․ Լալայանը Կամոյի շրջանի Բատիկյան (նախկին Քյո– սամամեդ) գյուղի մոտ պեղել է 4 մ բարձրությամբ և 30 մ երկարությամբ Դ․։ Նույն շրջանի Տացառատ (նախկին Փաշա– քենդ) գյուղում նրա բացած Դ–ում եղել է 19 մարդու կմախք, Մարտունու շըր– ջանի Ներքին Գետաշեն (նախկին Ներ–քին Ադիյաման) գյուղի մի Դ–ում հայտ–նաբերվել է կառքի վրա մի կմախքի շուր–ջը՝ 14 այլ մարդկանց, ինչպես և եզների 4 կմախքնևր, վարազի գանգ, խեցեղեն, զարդեր։ Ենթադրվում է, որ այս վայրե–րում եղել է հանգուցյալի հետ կանանց, ստրուկների և կենդանիների թաղելու սովորությունը։ Գ․ Կարախանյան
ԴԱՄԲԱՐԱՆԱԴԱՇՏ, դամբարանային թա–ղումների վայր։ Տին Արևելքի, Տունաս– աանի և Տռոմի Դ–ևրը կոչվում են նեկրո– պոլիսներ (մեռյալների քաղաքներ)․
