Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 3.djvu/330

թյանը։ Միայն հետագա Սահմանադիր ժողովը կարող էր կազմել սահմանադրու–թյուն կամ հաստաԱւել սահմանադրական նախագծերից որևէ մեկը։ Մուրավյովի «Սահմանադրության» նախագծում դասա–կարգային սահմանափակությունը ավելի ուժեղ էր արտահայտված, քան «Ռուսս– կայա պրավդա»-ում։ Ապագա Ռուսաս–տանը պևտք է լիներ սահմանադրական միապետություն՝ ֆեդերատիվ կառուց–վածքով (մոտավորապևս ԱՄՆ–ի տիպի), ամեննին հաշվի չէր առնվում ազգա–յին հանգամանքը։ Ռուսաստանը բաժան–վում էր 15 ֆեդերատիվ միավորումների՝ «տերությունների» (մարզերի)։ Նախատես–վում էր ճորտատիրական իրավունքի ան–վերապահ վերացում։ Վերացվում էին դա–սերը։ Օրենքի, ինչպես և դատարանի առջն բոլոր քաղաքացիները հավասար էին։ Սակայն Մուրավյովի ագրարային ռեֆորմը սահմանափակ էր․ գյուղացինե–րը ստանում էին տնամերձ ևողամաս և 2 դեսյատին վարելահող, մնացած հողը մնում էր կալվածատերերի կամ պետու–թյան սեփականություն։ Ֆեդերացիայի քաղ․ կառուցվածքը նախատեսում էր երկ–պալատ սիստեմ (յուրովի տեղական պառ–լամենտ) յուրաքանչյուր «տերությունում»։ Վերին պալատը Տերունական դուման էր, ստորինը՝ Ընտրովի դեպուտատների պա–լատը։ Ֆեդերացիան ամբողջությամբ միա–վորում էր ժող․ վեչեն՝ երկպալատ պառ–լամենտը, որին պատկանելու էր օրենս– դիր իշխանությունը։ Ընտրությունները սահմաևափակված էին բարձր գույքային ցենզով։ Գործադիր իշխանությունը պատ– կանելու էր կայսրիև՝ Ռուսաստանի պե–տության գերագույն պաշտոնյային, որը պետք է ստանար բարձր ռոճիկ։ Կայսրը օրենսդիր իշխանություն չուներ, սակայն «հետաձգիչ վետոյի» իրավունքով կարող էր օրենքի նախագիծը վերադարձնել պառ–լամենտ կրկնակի քննարկման։ Ն․ Մու– «Սահմանադրությունը», ինչպես Պեստելի «Ռուսսկայա պրավդա»-ն, հռչա–կում էր խոսքի, մամուլի, ժողովների, դավանանքի, տեղաշարժման և այլ հիմ–նական քաղաքացիական ազատություն–ներ։ Տյուսիսային ընկերության մեջ վեր–ջին տարիներին ուժեղանում էր հանրա–պետական ուղղությունը (Կ․ Ռիչեև, Ե․ Օբոլենսկի, Բեստուժև եղբայրներ և ուրիշևեր), որոնց վրա ընկած էր ապըս– տամբության նախապատրաստումը Պե– տերբուրգում։ Գ–ի Տարավային և Տյու– սիսայիև ընկերությունները սերտ կապի մեջ Էին․ բանակցություններ էին գնում նրանց միավորման շուրջը։ 1825-ին Դ–ի Տարավային ընկերությանը միացավ 1823-ին ստեղծված «Միացյալ սլավոն–ների ընկերությունը», որն ագիտացիա էր տանում զինվորների շրջանում՝ նախա–պատրաստելով նրանց ապստամբության։ 1825-ի նոյեմբերին հանկարծամահ եղավ Ալեքսանդր I ցարը։ Ալեքսանդրին հա–ջորդեց եղբայրը՝ Կոնստանտինը, որը, սակայն, հրաժարվեց գահից։ Գահ պետք 1 է բարձրանար մյուս եղբայրը՝ Նիկոլայը, որին ատում էր բանակը։ Դ․ որոշեցին ելույթ ունենալ նոր կայսրին երդում տա–լու օրը, Պետերբուրգում։ 1825-ի դեկտ․ 14-ին, լեյբգվարդիայի Մոսկովյան, Գրե– նադերական գնդերը և գվարդիական ծո–վային անձնակազմը, դեկաբրիստ սպա–ների գլխավորությամբ, դուրս եկան Սե–նատի ևրապարակ և շարվեցին Պետրոս I-ի հուշարձանի մոտ (շուրջ 3 հզ․ զինվոր)։ Նիկոլայ I, որն արդեն տեղյակ էր ապըս– տամբության մասին, հրապարակ կան–չեց հավատարիմ զորախմբերը։ Ապստամբ–ների դրությունը բարդացավ նախապես «դիկտատոր» ընտրված իշխան Տրուբեց– կոյի չներկայանալով։ Այնուամենայնիվ ապստամբները ետ մղեցին կառավարա–կան զորքերի գրոհները։ Պ․ Կւսխովսկին մահացու վիրավորեց Պետերբուրգի գեն– նահանգապետ Ս․ Միլորադովիչին, որն ապստամբներին համոզում էր ցրվել։ Տրա– պարակում հավաքվել էր մեծաքանակ բազմություն, որն ակնհայտորեն համա–կրում էր ապստամբներին։ Օրվա ւխրջին Դ․ նոր «դիկտատոր» ընտրեցին Օբոլենս– կուն, բայց արդեն ուշ Էր։ Նիկոլայ I հրա–ման արձակեց խոշոր կոտորակով կրա– կել ապստամբների վրա։ Դ․ երկու ան–գամ փորձեցին կրակի տակ վերականգ–նել մարտական դասավորությունը (մե–կը Նևայի սառույցի վրա), սակայն ապար–դյուն։ Երեկոյաև Սեևատի հրապարակում մնաց 80-ից ավելի դիակ, իսկ վիրավոր–ները թաքնվեցին քաղաքի ծայրամասե–րում։ Դ–ի ելույթը հարավում սկսվեց Պետեր– բուրգի ապստամբության պարտության լուրը ստանալուն պես։ Ս․ Մուրավյով– Ապոստոլը և Ս․ Բեաոուժն–Ռյոււ1ինը ղե– կավարեցիև Չեռնիգովյան գնդի ելույթը (1825-ի դեկտ․ 22- 1826-ի հունվ․ 3)։ Ապստամբները (ընդամենը 1164 մարդ) գրավեցին Վասիլկով քաղաքը, տարա–ծեցին հեղափոխական կոչեր, ագիտա–ցիա տարան շրջակա զորամասերում։ Սակայն ևարավում ևս ապստամբություևը ճևշվեց։ Դ–ի գործով դատի ու դատաքևնության ենթարկվեց 579 մարդ։ Պեաոելը․ Ս– Մու– րավյով–Ապոստոլը, Բեստուժև–Ռյումիևը, Ռիլեևը և Կախովսկիև կախաղաև բարձ–րացվեցին։ Սիբիր տաժանակրության և բնակության աքսորվեց 121 դեկաբրիստ, 1000-ից ավեւի զինվորներ ձաղկվեցին զորաշարի միջով (որոշ մասն աքսորվեց Սիբիր), իսկ շուրջ 2000 զինվոր, ինչպես նան Չեռնիգովյան տուգանային գունդը, փոխադրվեցին Կովկաս, գործող բանակ։ Դ–ի ապստամբությունը կարևոր տեղ է գրավում Ռուսաստանի հեղափոխա–կան շարժման պատմության մեջ։ Դա առաջին զինված բացահայտ ելույթն Էր ինքնակալությունը տապալելու և ճորտա–տիրությունը վերացնելու նպատակով։ Դ–ի ապստամբության դասերը սերտեցին հե–ղափոխական պայքարի հետնորդներ Գեր– ցենը, Օգարյովը, ռուս, հեղափոխական–ների հաջորդ սերունդները։ Ռուս, հեղա–փոխական շարժման պատմության նշա–նակալից էջերից է տաժանակրության դա–տապարտված Դ–ի կանանց սխրանքը, որոնք մինչև Սիբիր կամավոր հետևեցին իրենց ամուսիններին և կիսեցին նրանց հետ աքսորական կյանքի դառնություն–ները։ Դ․ զգալի ավանդ մուծեցին ռուս, մշա–կույթի, լուսավորության ու գիտության պատմության մեջ։ XIX դ․ սկզբի նշա–նավոր բանաստեղծներից էին Կ․ Ռիլեևը, որի ստեղծագործություևը ևամակված Էր հեղափոխական և քաղաքացիակաև գա–ղափարներով, Ա․ Օդոնսկին՝ Ա․ Պուշկի– նի Դ–ին՝ Սիբիր հղած ուղերձի չափածո պատասխանի (որտեղից Վ․ Ի․ Լենինը վերցրել է «Իսկրա» թերթի «Կայծից բոց կբռնկի» բնաբանը) հեղինակը։ Բազմա–թիվ գեղարվեստական ստեղծագործու–թյունների և քննադատական հոդվածների հեղինակ էր Ա․ Բեստուժևը։ Նշանակալից գրական ժառանգություն են թողել դեկա–բրիստ բանաստեղծներ Վ․ Կյուխելբե– կերը, Վ․ Ռաևսկին, Ֆ․ Գլինկան, Ն․ Չի– ժովը և ուրիշևեր։ Բազմակողմանի զար–գացած մարդ էր Ն․ Բեստուժեը, որը թո–ղել է նովելներ, գիտական աշխատու–թյուններ պատմության, տնտեսագիտու–թյան նև վերաբերյալ, արժեքավոր տեխ․ գյուտեր։ Ռուսաստանի տնտեսության հարցերին են նվիրված Գ․ Բատենկովի, Մ․ Օրլովի, Ն․ Տուրգենևի գործերը։ Իրենց աշխատություններում ռուս, պատմության հարցերն են արծարծել Ն․ Մուրավյովը, Ա․ Կոռնիլովիչը, Պ․ Մուխանովը, Վ․ Շտեյն– գելը։ Փիլիսոփա–մատերիալիստներ Էին Վ․ Ռանսկին, Ա․ Բարյատինսկին, Ի․ 6ա– կուշինը, Ն․ Կրյուկովը և ուրիշներ։ Պ․ Պեստելը, Ն․ Մուրավյովը, Ի․ finifign- վը թողել են ուսումնասիրություններ ռազմ, գործի և ռազմ, պատմության վե– րաբերյսղ։ Դ․ կրքոտ լուսավորիչներ էիև․ նրանք պայքարում էին հանուն առաջադեմ գա–ղափարների մանկավարժության մեջ, գտնում Էին, որ լուսավորությունը պետք է դառնա ժողովրդի սեփականությունը։ Կովկաս աքսորված Դ․ մեծ դեր խաղա–ցին 1826–28-ի ռուս–պարսկ․ և 1828– 1829-ի ռուս–թուրք․ պատերազմներում։ Ռազմ, բարդ օպերացիաների, խոշոր ու ամրացված բերդերի պաշարման և գրավ–ման պլանները մեծ մասամբ կազմում ու հաջողությամբ իրականացնում էին «խռո–վարար» զինվորականները։ Աքսորված Դ–ից շատերը առիթ ունեցան լինեւ Տա– յասաանում և ակտիվորեն մասնակցել Արևելյան Տայաստանը պարսկ․ լծից ազա–տագրելու, ինչպես նաև Կարսի, Ախալքա– լաքի, Ախալցխայի, Արդահանի, Կաբինի, Բաբերդի, Խնուսի, Մուշի և այլ քաղաք– ևերի ու բերդերի համար մղված մարտե– րիև (հատկապես աչքի ըևկան Սարդարա– բադի, Երնաևի, Ախալցխայի բերդերի պաշարման ու գրավման ժամանակ)։ Նրանք Էին՝ Ե․ Լաչինովը, Մ․ Պուշչինը, Ն․ Դեպրերադովիչը, Ա․ Գանգեբլովը, Ի․ Բուրցովը, Պ․ Լեմանը, Վ․ Վոլխովսկին, Ա․ Միկլաշնսկին, Ն․ Աեմիչևը, Ա․, Պ․ և Պ․ Բեստուժև եղբայրները, Պ․ և Ի․ Կոնով– նիցին եղբայրները և շատ ուրիշևեր։ Կով– կասյաև բաևակում ծառայող Դ–ի ոգևո–րության ու հերոսական գործերի աղբյու–րը նրանց առաջավոր գաղափարներն էին, ազգերի հավասարության, նրանց իրա–վունքների ճանաչման, ազգային ճնշում–ների վերացման սկզբունքները։ Նրանց հասկանալի էր Անդրկովկասի ժողովուրդ– ների պայքարը պարսիկ ու թուրք կեղե–քիչների դեմ․ դրանով էին պայմանավոր–ված նրանց ցուցաբերած սխրագործոլ–