Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 3.djvu/36

X․ Լուսավորությունը 1965-ից ընդունվել է ժողկրթության սո–ցիալիստական սիստեմը։ Երեխաների նա–խադպրոցական դաստիարակությունը մին–չև 3 տարեկան հասակը իրագործվում է մանկամսուրներում, 3–6 տարեկաննե– րինը՝ մանկապարտեզներում։ Ըստ ԳԴՏ սահմանադրության, 10-ամյա միջնակարգ կրթությունը պարտադիր է։ 1970–71 ուս․ տարում միջնակարգ դպրոցներում սովո–րել է մոտ 2,5 մլն մարդ։ 10-ամյա միջ–նակարգ դպրոցների հիմքի վրա աշխա–տում են 2-ամյա ընդլայնված հանրակրթա–կան միջնակարգ դպրոցներ, ավարտող–ներն ստանում են հասունության վկայա–կան և բարձրագույն ուսումնական հաս–տատություն ընդունվելու իրավունք։Պրոֆ– ուսուցումը կազմակերպվում է 10-ամյա միջնակարգ դպրոցի (2-ամյա) և 8-րդ դասարանի (3-ամյա) հիման վրա։ Միջ–նակարգ մասնագիտական կրթական հա–մակարգի մեջ են մտնում տեխնիկումնե–րը, ինժեներական դպրոցները։ Ընդուն–վելու համար անհրաժեշտ է 10-ամյա միջնակարգ կրթություն, որպես կանոն, մասնագետ բանվորի վկայական և պրակ–տիկ աշխատանքի փորձ։ Ուսման տևողու–թյունը (կախված ուս․ հաստատությու–նից) մինչև 4 տարի է։ 1970–71 ուս․ տա–րում 188 տեխնիկումում սովորել է մոտ 151 հզ․ մարդ։ ժողկրթության սիստեմի համար կադրևր են պատրաստվում միջ–նակարգ դպրոցի բազայի վրա, մանկա–պարտեզի դաստիարակներ՝ 2-ամյա ման–կավարժական ուսումնարաններում, միջ–նակարգ դպրոցի ցածր դասարանների դասատուներ՝ 3–4-ամյա մանկավարժա–կան ինստ–ևերում։ 1970–71 ուս․ տարում ԳԴՏ ունեցել է 54 բուհ (138,7 հզ․ ուսանող)։ իյոշորա– գույն բուհերից են Տումբոլդտի անվ․ Բեռփնի հաԱաչսարւսնը, Կ․ Մարքսի անվ․ համալսարանը Լայպցիգում (հիմնված 1409-ին), Մ․ Լութերի անվ․ Տալլե–Վիտ– տենբերգի համալսարանը Տալլեում (հիմ– նըված 1694-ին), Ֆ․ Շիլլերի անվ․ Ենայի համալսարանը (հիմնված 1557-ին), Ռոս– տոկի համալսարանը (հիմնված 1419-ին), Է․ Մ․ Արնդի անվ․ համալսարանը Գրեյֆս– վալդում (հիմնված 1456-ին), Տեխնիկա–կան համալսարանը Դրեզդենում (հիմնը– ված 1828-ին)։ իյոշորագույն գրադարան–ները․ Գերմանական պետական գրա–դարանը Բեռլինում (հիմնադրված 1661-ին), Բեռլինի համալսարանի գրա–դարանը (հիմնադրված 1831-ին), Գեր–մանական գրադարանը (հիմնված 1912-ին) և Կ․ Մարքսի անվ․ համալսարանի գրա–դարանը (հիմնված 1543-ին) Լայպցի– գում։ Թանգարանները՝ Պետական թան–գարանը (հիմնված 1830-ին), Գերմանա–կան պատմության թանգարանը Բեռլի– նում, Բեռլինի գեղարվեստական թանգա–րանը, Դրեզդենի պատկերասրահը (հիմ– նըված 1560-ին), Կլասիկ գրականության ազգային թանգարանը՝ Վայմարում, Գեր–մանիայի բանվորական շարժման պատ–մության թանգարանը, Գրքի թանգպոա– նը՝ Լայպցիգում, ֆաշիզմի զոհերի հի–շատակի թանգարանը՝ Բուխենվալդում։ XI․ Գիտությունը U գիտական հիմ–նարկները ԳԴՏ–ի կազմավորումը նոր փուլ նշա– նավորեց գիտության և տեխնիկայի զար–գացման մեջ։ Գիտության ընդհանուր ղե–կավարումը իրականացնում է Գիտության և տեխնիկայի մինիստրությունը։ ԳԴՏ–ի գիտական առաջատար հաստատությունը Գերմանիայի գիտությունների ակադե–միան է (Բեռլինում), որն իրագործում է բնական և հասարակական գիտություն–ների բնագավառնևրի ինչպես տեսական, այնպես էլ կիրառական բնույթի գիտա–հետազոտական և գիտակազմակերպչա– կան աշխատանքներ։ ԳԴՏ–ի գիտնականները մեծ ավանդ ունեն բնական գիտությունների ասպա–րեզում։ Մաթեմատիկայի բնագավա–ռում կատարվող հետազոտությունների հիմնական ուղղություններն ևն․ մաթ․ տրամաբանությունը, անալիզը, տոպոլո– գիան, ևանրահաշիվը, թվերի տեսությու–նը, հավանականությունների տեսությու–նը, մաթ․ վիճակագրությունը, հաշվողա– կան մաթեմատիկան։ 1950-ական թթ․ սկսած հետազոտություններ ծավալվեցին նաև կիբեռնետիկայի և մոդելավորման ուղղությամբ։ Մաթ․ հետազոտություննե–րի բնագավառում հայտնի են Լ․ Բուդախի, 0․ Բունկեի, Գ․ Գրելի, Դ․ Կլաուայի, Կ․ Շրյոդերի, Ք․ Թրեդերի և ուրիշների աշխատանքները։ Ֆիզիկայի ասպարեզում հետա–զոտություններն ընթանում են պինդ մար–մինների և կիսահաղորդիչների ֆիզիկա–յի, էլեկտրոնիկայի ֆիզիկական ևիմունք– ների, քվանտային էլեկտրոնիկայի, էլեկ–տրոնային միկրոսկոպիայի, պլազմայի ֆիզիկայի ն վիճակագրական ֆիզիկայի ուղղությամբ։ 50-ական թթ․ Բեռլինի Գեր–մանական ԳԱ–ում և համալսարաններում ստեղծվել են ֆիզիկական հետազոտու–թյունների կենտրոններ։ Աշխատանքներ են կատարվել ատոմային Էներգիայի խա–ղաղ օգտագործման, միջուկային ֆիզի–կայի, ցածր Էներգիայի և բարձր Էներգիա–յի ֆիզիկայի բնագավառներում։ Այդ աշ–խատանքներում ԳԴՏ–ին մեծ օգնություն է ցույց տվել Սովետական Միությունը։ Գիտական բարձր աստիճանի են հասել ռադիոակտիվ և կայուն իզոտոպների ուսումնասիրման աշխատանքները։ Ֆի–զիկական հետազոտությունները հիմնա–կանում կապված են Վ․ Ֆրիդրիխի, Մ․ ֆոն Արդենեի, Տ․Ֆալկենհագենի, Պ․Գյորլիխի, Գ․ Տերցի, Պ․ Կունցեի, Ա․ Լյոշեի, Ֆ․ Մյոգ– լիխի, Ա․ Ռեխնագելի, Ռ․ Ռոմպեի, Վ․ Շյու– ցի, Ռ․ Զելիգերի, Մ․ Շտենբեկի անուն–ների հետ։ 1945-ից հետո աստղագիտու– թյան և աստղաֆիզիկայ ի հայտնի կենտրոններ դարձան Զոնենբեր– գի, Բաբելսբերգի, Տաուտենբուրգի աստ–ղագիտական և Պոտսդամի աստղաֆիզի– կական դիտարանները։ Նշանակալի հա–ջողություններ են ձեռք բերվել փովւոխա– կան աստղերի, միջաստղային տարածու–թյան, տիեզերական մագնիսական դաշ–տերի և արտագալակտիկական ֆիզիկա–յի բնագավառներում։ Աստղագետ և աստ–ղաֆիզիկոս գիտնականներից լայնորեն հայտնի են Կ․ Տոֆմայստերը, Գ․ Լամբ– րեխտը, Մ․ Շտենբեկը։ Պատերազմից հետո վերսկսվեցին հե–տազոտական աշխատանքները քիմիա–կան ձեռնարկությունների լաբորատո–րիաներում։ Տիմնական ուշադրությունը դարձվում է մասնավորապես գորշ ածխի արդյունավետ վերամշակմանը։ Արդ․ լա–բորատորիաներում և բուհերում աշխա–տանքներ են տարվում օրգանական և ան–օրգանական կատալիզի, սիլիկատների, ֆոսֆատների և կոմպլեքս միացություննե–րի քիմիայի, Էլեկտրա– և ջերմաքիմիայի բնագավառներում։ Զարգանում են հերբի–ցիդների, սնկասպանների և միջատասըն– կասպանների քիմիան, դեղագործական հետազոտությունները։ Անօրգանական քիմիայի կարևոր ուղղություններից է պա–րարտանյութերի արտադրությունը։ Քի–միայի տարբեր բնագավառներում հայտ–նի դարձան՝ Գ․ Բերչի, Կ․ Բոլ–Դորնբեր– գերի, Է․ Կորենսի, Գ․ Դրեֆալի, Գ․ Կլա–րի, Կ․ Շրայբերի, Ա․ Զիմոնի, Մ․ Ֆոլմե– րի աշխատանքները։ Տեխնիկական գիտությունների զարգացմանը նպաստել է Դրեզդենի բարձ–րագույն տեխ․ ուսումնարանի վերականգ–նումը և դրա հիման վրա Տեխնիկական համալսարանի ստեղծումը, ինչպես նաև Շինարարության գերմ․ ակադեմիայի հիմ–նումը։ Գիտահետազոտական աշխատանք–ներ են տարվել, հիմնականում, հետևյալ բնագավառներում՝ կառավարման տեխ–նիկա, կապի տեխնիկա, շինարարական գործ, սարքաշինություն, ուժեղ հոսանք–ների և բարձր լարման տեխնիկա, քիմ․ տեխնոլոգիա, մետալուրգիա, մեքենաշի–նություն։ Տեխ․ գիտությունների զարգաց–ման գործում մեծ ներդրում ունեն Վ․ Ալբ– րինգը, Տ․ Բարկհաուզենը, Գ․ Բիլկեն– րոտը, Լ․ Բինդերը, Վ․ Բոբետը, Ֆ․ Այգեն– կոլբը։ ԳԴՏ–ում փիլիսոփայական ուսումնասիրությունների հիմքը մարքս– լենինյան տեսությունն Է, սոցիալիստա–կան հասարակության զարգացման պրակ–տիկան։ Գաղափարական ու տեսական կարևոր նշանակություն ունեն Վ․ Պիկի, Վ․ Ուլբրիխտի, Է․ Տոնեկերի, Կ․ Տազերի և ԳՍՄԿ մյուս ղեկավարների աշխատու–թյունները։ Տատուկ ուշադրություն է դարձ–վում մատերիալիստական դիալեկտիկա–յի, սոցիալիստական հասարակարգի շար–ժիչ ուժերի, սոցիալիստական գիտակցու–թյան կազմավորման, գիտա–տեխնիկա– կան հեղափոխության տեսական պրոբ–լեմներին (Վ․ Այխհորն, Գ․ Զյոդեր, Գ․ Տայ– դեն, Է․ Տաան, Վ․ Մյուլլեր)։ Նշանա–կալի տեղ են գրավում իմացաբանությանը և գիտության մեթոդաբանությանը, մարքս– լենինյան փիլ․ ծագմանն ու պատմությա–նը վերաբերող ուսումնասիրությունները (Գ․ Կլաուս, Խ․ Կորշ, Դ․ Վիտտիխ, Ա․ Կո– զինգ, Է․ Ալբրեխտ, Տ․ Լեյ, Օ․ Կորնյու, Մ․ Կլայն, Գ․ Մենդե)։ Միաժամանակ քննադատության են ենթարկվում բուրժ․ փիլիսոփայությունը, ռևիզիոնիզմը և հա–կամարքսիստական այլ ուսմունքներ։ Զբաղվում են նաև սոցիոլոգիական ուսում–նասիրություններով և սոցիոլոգիական տե–սության հարցերով։ Սերտ համագործակ–ցություն գոյություն ունի ՍՍՏՄ և ԳԴՏ