Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 3.djvu/45

արգելվեց կոմկուսակցությունը, իսկ ապա և մնացած բոլոր կուսակցությունները և արհմիությունները։ Օգտագործելով ԱՄՆ–ի և Անգլիայի ֆինանսական օգնու–թյունը, հիտլերյան Գ․ կյանքի կոչեց սպառազինման վիթխարի ծրագիր, սկսեց նախապատրաստվել զավթողական պա–տերազմի։ 1933-ին Գ․ դուրս եկավ Ազգե–րի լիգայից։ 1935-ին վերականգնվևց ընդ–հանուր զինապարտության օրենքը։ 1936– 1939-ին Գ․, Իտալիայի հետ միասին, զինված ինտերվենցիա կազմակերպեց Իս– պանիայում։ 1936–37-ին ձևավորվեց Գ–ի, Իտալիայի և ճապոնիայի ագրեսիվ բլո–կը (տես վՀակակոմինտերնյան պակտ>)։ 1938-ի մարտին ֆաշիստական Գ․ զավթեց Ավստրիան («անշլյուս»), 1939-ին՝ Չեխո– սլովակիան։ 1939-ի օգոստոսին Գ․ դիմեց ՍՍՏՄ–ին չհարձակման պայմանագիր կնքելու առաջարկությամբ։ Սովետական Միությունը, ձգտելով կանխել հակասո–վետական միացյալ ճակատի ստեղծումը և նկատի ունենալով, որ կոլեկտիվ ան– վըտանգության սիստեմ ստեղծելու իր ջան– քերը ձախողվել էին Անգլիայի և Ֆրանսիա–յի կողմից, ստիպված ըևդուևեց Գ–ի առա–ջարկությունը (տես Սովետա–գերմանա– կւսն պայմանագիր /939)։ 1939-ի սեպտ․ 1–ին Գ․ հարձակվեց Լեհաստանի վրա՝ սկսելով պատերազմը Եվրոպայում (տես Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ 1939-45)’․ Սեպտ․ Յ ին Անգլիան և Ֆրան–սիան պատերազմ հայտարարեցին Գին, սակայն ակտիվ մարտական գործողու–թյուններ չձեռնարկեցին։ 1940-ի մարտին հիտլերականները գրավեցին Բելգիան, Նիդերլանդները, Լյուքսեմբուրգը, իսկ ապրիլին ներխուժեցին Դանիա և Նորվե– գիա։ Տունիսին հանձնվեց Ֆրանսիան։ 1940-ի սեպտեմբերին Բեռլինում Գերմա–նիայի, Իտալիայի և ճապոնիայի միջև կնքվեց ռազմ, դաշինք (տես Բեռչինի պակտ 1940)։ Գ․ անմիջապես սկսեց ՍՍՏՄ–ի վրա հարձակվելու նախապատ–րաստությունները (տես «Բարբարոսա պչան>)։ 1941-ի ապրիլին Գ․ գրավեց Տարավսլավիաև և Տուևաստանի մեծ մա–սը։ 1941-ի հունիսի 22-ին, խախտելով սովետա–գերմ․ չհարձակման պայմանա–գիրը․ Գ– հարձակվեց ՍՍՏՄ–ի վրա։ Ծանր պաշտպանողական մարտերում սովետա–կան զորքերը կանգնեցրին գերմ․ բանա–կը, իսկ Մոսկվայի մոտ նրա ջախջախումը վերջնականապես խափանեց ՍՍՏՄ–ի դեմ «կայծակնային պատերազմի» հիտլերյան պլանը։ Կազմվեց հակահիտլերյան կոա–լիցիա՝ ՍՍՏՄ–ի, ԱՄՆ–ի և Մեծ Բրիտա– նիայի գլխավորությամբ, որտեղ վճռական դերը պատկանում էր ՍՍՏՄ–ին։ Ստալին– գրադի մոտ գերմանա–ֆաշիստական զոր–քերի ջախջախումով բեկում առաջացավ ինչպես Տայրենական մեծ պատերազմի, այնպես էլ երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մեջ։ 1943-ին սկսեց քայքայ–վել ագրեսորների դաշինքը՝ նրանից դուրս եկավ Իտալիան։ Լայն թափ ընդունեց դիմադրության շարժումը գրավված եր– կըրներում։ Ակտիվացան հակաֆաշիս–տական անլեգալ կազմակերպություննե–րը։ 1944-ի հունիսին, երբ Գ–ի ռազմ, և քաղ․ պարտությունն ակնհայտ էր, դաշնակիցները բացեցին երկրորդ ճա– կատը։ 1945-ի հունվար–փետրվարին սո–վետական բանակը մտավ․ Գ․, ապրիլի 30-ին հաղթանակի դրոշ կանգնեցվեց Ռայխստագի վրա։ Մայիսի 8-ին Բեռլի– նում ստորագրվեց ֆաշիստական Գ–ի անվերապահ կապիտուլյացիայի ակտը։ Գ․ բաժանվեց չորս օկուպացիոն գոտինե– րի՝ սովետական, անգլիական, ամերիկ–յան և ֆրանսիական, Բեռլինը՝ համա–պատասխանաբար չորս հատվածի։ Գ–ում Գերագույն իշխանությունը իրենց վրա վերցրեցին ՍՍՏՄ–ի, Անգլիայի, ԱՄՆ–ի, Ֆրանսիայի կառավարությունները։ Բեռ– լինի կոնֆերանսում (տես Պոտսդամի կոնֆերանս 1945) ՍՍՏՄ, ԱՄՆ և Մեծ Բրիտանիան պարտավորվեցին Գ–ում ար–մատախիլ անել միլիտարիզմն ու նացիզ–մը։ Որոշվեց հաստատել լեհ–գերմ․ նոր սահման (Օդեր–Նայսեով)։ Պոտսդամի որոշումները հետևողականորեն իրագործ–վեցին միայն սովետական զորքերի զբա–ղեցրած գոտում։ Ստեղծվեց նոր, դեմոկ–րատական պետական ապարատ։ 1945 – 1946-ին վերացվեց խոշոր կալվածատիրա–կան հողատիրությունը։ Տողն անցավ աշ–խատավոր գյուղացու ձեռքը։ Տողի ըն–դերքը, առավել խոշոր արդ․ ձեռնարկու–թյունները, բանկերը դարձան ժող․ սե–փականություն։ 1946-ի ապրիլին Արևել–յան Գ–ում կոմունիստական և ս–դ․ կու–սակցությունները միավորվեցին Գ–ի սո–ցիալիստական միասնական կուսակցու–թյան (ԳՍՄԿ) մեջ։ Արևմտյան Գ–ում դե–մոկրատական վերափոխումներ չիրագործ–վեցին։ Խախտելով Պոտսդամի համաձայ–նագիրը, ԱՄՆ, Անգլիան և Ֆրանսիան նպաստեցին մոնոպոլիաների տնտ․ ևզո– րության և միլիտարիստական ուժերի դիրքերի վերականգնմանը։ 1946-ի դեկտ․ 2–ին Անգլիան և ԱՄՆ համաձայնագիր կնքեցին օկուպացիոն գոտիները միավո–րելու մասին, հետո նրանց միացավ նաև ֆրանս․ օկուպացիոն գոտին։ 1948-ին ԱՄՆ, Անգլիան և Ֆրանսիան արմ․ գոտի– ներում անցկացրին անջատ դրամական ռեֆորմ։ Գ–ի պառակտման այս միջոցա–ռումներն ավարտվեցին 1949-ի սեպտեմ–բերին Արևմտա–գերմ․ պետության՝ Գեր–մանիայի Ֆեդերատիվ Հանրապետության (ԳՖՏ) ստեղծումով։ Պրեզիդենտ ընտրը– վեց Թ․ Տոյսը, կանցլեր դարձավ քրիստո– նեա–դեմոկրատական միության ղեկավար Կ․ Ադենաուերը։ Գ–ի դեմոկրատական ուժերի համա– խըմբման և վճռական գործողություններ ձեռնարկելու նպատակով կազմվեց Դե–մոկրատական Գերմանիայի ազգային ճա–կատը (ԴԳԱ&)։ 1949-ի հոկտ․ 7–ին ժողո– վըրդական խորհուրդը, որն ընտրվել էր գերմ․ ժող․ կոնգրեսի կողմից, հռչակեց Գերմանական Դեմոկրատական Հանրապե–տության (ԳԴՏ) ստեղծումը։ Գործողու–թյան մեջ մտավ նաև դեմոկրատական սահմանադրությունը։ ԳԴՏ–ի պրեզիդենտ ընտրվեց Վ․ Պիկը, պրեմիեր–մինիստր դարձավ 0․ Գրոտևոլը։ Սովետական կա–ռավարությունը ԳԴՏ–ի կառավարությա–նը հանձնեց սովետական զինվորական վարչության ֆունկցիաները։ II․ Գիտությունը Գ–ի ինդուստրացումը XIX դ․ պայ–մաններ ստեղծեց տարբեր տեխ․ գիտու– թյունների զարգացման համար։ Զգալի հաջողություններ ձեռք բերվեցին էլեկ–տրատեխնիկայի և ջերմաէնևրգետիկայի բնագավառներում։ Մշակվեցին հաստա–տուն ու փոփոխական հոսանքի գեներա–տորների կոնստրուկցիաները (Վերներ Սիմենս, Վ․ Տեֆներ–Ալտենեկ և Ֆ․ Տա– զևլվանդեր), շոգեշարժիչների տեսությու–նը (Գ․ Ցեյներ և Մ․ Շրյոդեր), հիդրավլի– կական տուրբինների տեսությունը (Ֆ․ Ռեդտենբահեր և Յու․ Վայսբախ)։ 1867-ին ստեղծվեց ներքին այրման գա–զային շարժիչը (Ն․ Օտտո և է․ Լանգեն)։ 1883-ին մշակվեց արագընթաց բենզինա– յին շարժիչի կոնստրուկցիան (Գ․ Դայմ– լեր և Վ․ Մայբախ), 1897-ին կառուցվեց ծանր վառելանյութով աշխատող ներքին այրման շարժիչ (Ռ․ Դիզևլ)։ Տսկայական թռիչք կատարեց մետալուրգիական տեխ–նիկան՝ ստեղծվեցին հալման էլեկտրա–կան վառարանը (Վիլհելմ Սիմենս), խո– ղովակագլոցման հաստոնը (Մաննեսման եղբայրներ) են։ Ստեղծվեցին մեխանիզմ–ների կինեմատիկայի հիմունքները (Ֆ․ Ռեդտենբահեր, Ֆ․ Դյոլո և ուրիշներ), մշակվեցին նյութերի դիմադրության և շինարարական մեխանիկայի պրոբլեմնե–րը (0․ Մոր, Գ․ Մյուլլեր–Բոեսլաու և Ա․ Ֆյոպալ)։ XIX դ․ վերջերին Գ․ դարձավ կիրառական օպտիկայի համաշխարհային կենտրոնը։ Աստղագիտության զարգացու–մը ինչպես գրեթե բոլոր երկրներում, այնպես էլ Գ–ում, սկսվել է շատ ավելի վաղ, քան մյուս բնական գիտություննե– րինը։ Դեռևս XV դ․ Ցո․ Մյուլլերը (Ռեգիո– մոնտան) 1471-ին կազմել է աստղագիտա–կան աղյուսակներ, որոնք ճանապար–հորդությունների ժամանակ օգտագործել են Վասկո դա Դաման, Ք․ Կոլումբոսը և ուրիշներ։ Յո․ Կեպլերը 1609–19-ին բա– ցահայտել է մոլորակների շարժման օրենք–ները, տվել մակընթացությունների ու տե–ղատվությունների որակական բացատրու–թյունը, մշակել հեռադիտակի առաջին տեսությունը։ Ի․ Կանտն իր կոսմոգոնիա–կան վարկածով (1755) առաջին ճեղք–վածքն է բացել մետաֆիզիկական աշ–խարհայացքում։ Ըստ այդ վարկածի, երկ–նային մարմիններն առաջացել են սկըզբ– նական գազային միգամածությունից (տես Կոսմոգոնիա)։ 6ո․ Ֆրաունհոֆերը 1814-ին նկարագրել է Արեգակի սպեկտրը (սպեկտ–րալ գծերը հևտագայում կոչվեցին նրա անունով), ստեղծել դիֆրակցիոև ցան–ցեր, որոնք կարևոր նշանակություն ունե–ցան սպեկտրաչափության մեջ։ XlXn․ աստ–ղագիտական խոշոր կենտրոններ են դար–ձել հատկապես Բոննի և Քյոնիգսբերգի աստղադիտարանները։ 1846–ին Տալլեն հայտնաբերել է Նեպտուն մոլորակը (ըստ Ու․ Լևերիեի կանխատեսման), Սատուրնի ներքին, խավար օղակը։ Պ․ Տանզենը զարգացրել է Լուսնի շարժման տեսու–թյունը։ Ֆ․ Բեսելը 1830-ական թթ․, պա–րալաքսների չափման միջոցով, առաջինն է որոշել 3 աստղերի հեռավորություննե–րը։ Սկսվել է աստղագիտական հատուկ ամսագրի հրատարակումը, որը հետագա–յում ստացել է միջազգային նշանակու–թյուն։ Գ․ Կիրխհոֆի օրենքի հայտնաբեր– մամբ (1858) ևնարավոր եղավ բացատրել