Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 3.djvu/539

տաբում ն ընկալում, որոնք, թեև տարբեր աստիճանի, ստեղծագործական բնույթ ունեն։ Տամաշխարհային Ե․ ներկայանում է բազմաթիվ տարատեսակներով, որոնք դասդասվում են ոճով, բովանդակության տիպով, կատարման միջոցներով, ժանրա–յին խմբերով և առանձին ժանրերով, կենսական նշանակումով ևն։ Երկարատև պատմությաև ըևթացքում շարունակ ավե–լացել ու նորացել են Ե–յան արտահայտ–չամիջոցները, կազմավորվել ու զարգա–ցել են նրա տարատեսակները, ժանրևրն ու ձները։ Ե–յան հնագույն տեսակները (հմայական ծեսի, աշխատանքի, որսոր–դության հետ կապված եղանակներ) գոյա–ցել են դեռևս նախնադարյան հասարա–կարգում ն միախառնված են եղել արվես–տի այլ տեսակների տարրերին։ Աստի–ճանաբար գիտակցվել է հնչյունների տրա–մաբանական կազմակերպման հնարավո–րությունը, ձևավորվել են պարզագույն լադերը և մետրերը, գործնականորեն յու–րացվել դրանց արտահայտչական հնա–րավորությունները, ձնավորվել է սկսել երաժշտական ֆոլկլորը, որ հետագա–յում դարձել է մասնագիտացված արվես–տի հիմք։ Տին աշխարևի պետություննե–րում (Եգիպտոս, Տնդկաստան, Չինաս–տան, Տին Տունաստան նն) արդեն գոր–ծել են մասնագետ երաժիշտներ, տաճար–ներում, պալատներում և թատերական ներկայացումներում հնչել են երգ և նվագ (տավիղ, քնար նն), գոյացել են հնչյուն–ները գրավոր արտահայտող առաջին համակարգերը (սեպագրեր, գաղափարա–գրեր, տառագրեր, ավևլի ուշ՝ ննմեր) և երաժշտական–գեղագիտական առաջին ուսմունքները, գնահատվել է Ե–յան դաս–տիարակչական նշանակությունը։ Միջնա–դարում երաժշտական մշակույթը միավո–րել է ժողովրդականը, կիսապրոֆեսիո–նալը ն բուն պրոֆեսիոնալը։ Ծաղկող գեղջկական արվեստից առաջ են քաշվել վիպասաններ, գուսաններ, թափառա–շրջիկ ժոնգլյորներ, մենեստրելներ, ,շպիլ– մաններ, ավելի ուշ՝ քաղաքային սիրո–ղական միջավայրում, երնան են եկել տրուվերներն ու մինեզինգերները, աշուղ–ներն ու ակինները․ բուն մասնագիտաց–ված արվեստի կրողները պալատական և եկեղեցակաև երաժիշտևերն են եղել։ Կենցաղի մեջ են մտել նոր գործիքներ (դրանց թվում՝ Արնելքից տարածված ջնարը, լյուտնան) և անսամբլներ, զար–գացել այլազան երգային ժանրեր․ Գրի– գորյան խորալից սկիզբ առնելով՝ աշ–խարհիկ արվեստից շարունակ ավելի առանձնացել է կաթոլիկ եկեղեցու աս– կետիկ բնույթի միաձայն վոկալ երաժըշ– տությունը։ IX– X դդ․ սահմանագծում Եվ– րոպայում սկզբնավորվել է բազմաձայ–նությունը, ննմային գրությանը փոխարի–նել է մեղեդիական գիծը ճշգրիտ արտա–հայտող գծային նոտագրությունը, երնան են եկել նոր՝ խմբերգային ժանրեր։ Ինք–նուրույն զարգացում է սկսել սլավոնական երկրների հոգնոր երաժշտությունը (զնա– մենյան ռոսպեվ)։ Այդ ժամանակ Արևել–քում բարձր մակարդակի են հասել ինք–նատիպ լադային համակարգերի վրա հիմնվող մոնոդիկ կերտվածքի մուղամ– ների, մակամների, ռադերի, գուսանական անտունիների ժողովրդա–պրոֆեսիոնալ արվեստը և ժողովրդականի հետ սերտո– րևն կապված արևելյան պաշտամունքա–յին երգասացությունները։ Վերածննդի դարաշրջանում Եվրոպա– յում զարգացել է կենցաղային երաժշտա–սիրությունը (լյուտնային արվեստը), տա–րածվել են պարզ բազմաձայն վիլլանե– լաներ, ֆրոտոլևեր, մադրիգալներ, շան– սոններ, գործել են գերմանական մայս– տերզինգերները։ Բարձրակետի է հասել ֆրանկո–ֆլամանդական և իտալական վարպետների (ժոսկին դե Պրև, 0․ Լաս– սո, Պալեստրինա) գլխավորապես կրո–նական թեմայով պոլիֆոնիկ խմբերգա–յին Ե․ (մոտետներ, մեսսաներ ևն)։ XVII դ․ և XVIII դ․ 1-ին կեսին վերջնականապես որոշակի է դարձել աշխարևիկ Ե–յան տի–րապետող դերը, կազմակերպվել են մշտա– տն գործող օպերային թատրոններ, հա–մերգային ընկերություններ։ ժամանա–կակից ձն են ստացել լարային աղեղնա–վոր գործիքները, ստեղծվել է առաջին դաշնամուրը, զարգացել նոտատպությու–նը, ծավալվել երաժշտական կրթությունը։ Երաժշտական արվեստում խաչաձևվել են բարոկկո, կլասիցիզմ և ռոկոկո գեղար–վեստական ոճերը։ Պոլիֆոնիկ արվեստի բարձրագույն նմուշներ են ստեղծել Յո․ Բախը (պասսիոններ, կանտատներ նն) ն Գ․ Տենդելը (օրատորիաներ ևն)։ Դրանց կողքին զարգացել է նոր, հոմո– ֆոն արվեստը, սկզբնավորվել ևն օպե–րան (Կ․ Մոնտեվերդի, Ա․ Սկարլատտի, ժ․ Լյուլլի, ժ․ Ռամո, Տ․ Պյորսևլ), գոր–ծիքային կոնցերտը (Ա․ Կորելլի, Ա․ Վի– վալդի, Զ․ Տարտինի, Բախ, Տենդել), կա–մերային անսամբլը, հին մենակատարա– յին սոնատը (Դ․ Սկարլատտի), զարգա–ցել է երգեհոնի և կլավեսինի Ե․։ XVIII դ․ կեսից մինչև XIX դ․ լուսավորության և ֆրանսիական մեծ ևեղափոխության գա–ղափարների ազդեցությամբ ծնունդ է առել նոր տեսակի մասսայական–կեն– ցաղային Ե․ (հերոսական երգեր, խմբեր–գեր, քայլերգեր ևն), բանականության և արդարացիության, ժողովուրդների ազա–տագրման և եղբայրությաև ծառայելու գաղափարևերը աննախընթաց վերելք են առաջ բերել այլ ժանրերում (Ք․ Գլյուկի և վիեննական դասական դպրոցի ներկա–յացուցիչներ Յո․ Տայդնի, Վ․ Մոցարտի ու Լ․ Բեթհովենի ստեղծագործությունները)։ Տաղթահարվևլ է արիստոկրատական «լուրջ» օպերայի քարացած պայմանա–կանությունը, բուռն զարգացել կոմիկա–կան օպերան (Զ․ Պերգոլեզի, Ջ․ Ռոս– սինի), որպես ինքնուրույն ժանր առանձ–նացել է բալետը (Ք․ Գլյուկ, Լ․ Դելիբ)։ Դասական մարմնավորում է ստացել սիմ–ֆոնիկ նվագախումբը, բյուրեղացել են սիմֆոնիայի, մենակատարային և ան–սամբլային մեծ սոնատի ու լարային կվարտետի ժանրերը, նրանցում մշակ–վել է սոնատային ալեգրոյի ձևը, ձևավոր–վել սիմֆոնիզմը, որ բարձրակետի է հասել Բեթհովենի երկերում։ XIX դ․ եվրոպական մի շարք դասականների (Կ․ Վևբեր, Ֆ․ Շուբերտ, Ռ․ Շուման, Ֆ․ Մենդելսոն, Ֆ․ Շոպեն, Տ․ Բեռլիոզ, Ֆ․ Լիստ, Ռ․ Վագներ) ստեղծագործության մեջ հաստատվել է ռոմանտիզմը։ Կյանքի են կոչվել նոր ժանրեր (մանրանվագային և վոկալ ցիկլեր, սիմֆոնիկ պոեմ, դե–կորատիվ տիպի «մեծ օպերա», ծրագրա–յին Ե․)։ ժող․ Ե–յան ազգային ինքնատի–պության առավել կոնկրետ մարմնավոր–ման հիման վրա գոյացել են ազգային կոմպոզիտորական դպրոցներ {ռուսական՝ հիմնադիր Մ․ Գլինկա, լեհական՝ Շոպեն, Ս․ Մոնյուշկո, չեխական՝ Բ․ Մմետանա, Ա․ Դվորժակ, հունգարական՝ Ֆ․ Էրկել, Ֆ․ Լիստ, նորվեգական՝ է․ Գրիգ, իսպա–նական՝ Ի․Ալբենիս, է․ Գրանադոս, ֆին–նական՝ 6ա․ Սիբելիուս)։ Դարի 2-րդ կեսին մի շարք կոմպոզիտորներ ձգտել են միա–վորել ռոմանտիզմի և կլասիցիզմի ոճա–կան սկզբունքները (Ցո․ Բրամսյ, ուրիշնե–րը, պաևպաևելով կապը ռոմանտիկական ավանդույթի հետ, զարգացրել են ռեալիզ–մի միտումներ (Զ․ Վերդի, ժ․ Բիզե, Տ․ Վոլֆ)։ Այդ միտումներն առանձնա–պես լայն դրսևորվել են ռուսական Ե–յան մեջ («Տզոր խմբակի» կոմպոզիւոորևերը, Պ․ Չայկովսկին)։ Նույն շրջանում առա–ջադիմել են օպերետը, թեթն Ե․, ջազը։ XIX դ․ վերջին ն XX դ․ սկզբին առաջ են եկել նոր հոսանքներ․ Ֆրանսիայում՝ իմպրեսիոնիզմը (Կ․ Դեբյուսի, Մ․ Ռա– վել), Իաալիայում՝ վերիզմը (Պ․ Մասկա– նի, Ռ․ Լեոնկավալլո), Գերմանիայում և Ավստրիայում՝ էքսպրեսիոնիզմը։ Ռու–սաստանում շարունակվել և զարգացել են ազգային դպրոցի ավանդույթները (Ս․ Ի․ Տանեն, Ս․ Վ․ Ռախմանինով, Ա․ Կ․ Գլա– զունով ն ուրիշներ), միաժամանակ առա–ջացել են սիմվոլիզմը (Ա․ Ն․ Սկրյաբին) և հեքիաթայնության ու «բարբարոսական» հնի մոդեռնացումը (վաղ շրջանի Ի․ Ֆ․ Սարավինսկի և Ս․ Ս․ Պրոկոֆև)։ Մա– ժորա–միևորային ֆունկցիոնալ հարմո–նիայի վրա հիմնված երաժշտական մտա–ծողության եվրոպական դասական հա–մակարգը կրել է խոր փոփոխություններ։ Որոշ հեղինակներ, պահպանելով տո– նայնական Ե–յան սկզբունքները, օգտա–գործելով բնական և արհեստական լա–դեր, ընդարձակել են նրա հիմքը (Դեբյու– սի, Ստրավինսկի), ոմանք հրաժարվել են այդ սկզբունքներից, անցել ատոնալ Ե–յան (Ա․ Շյոնբերգ, Չ․ Այվզ և ուրիշ–ներ)։ Այս շրջանում ազգային, կոմպոզի–տորական դպրոցներ ևն հիմնադրվել Ուկրաինայում (Ն․ Վ․ Լիսենկո, Ն․ Դ․ Լեոնտովիչ), Տայաստանում (Կոմիտաս, Ա․ Սպենդիարյան), Վրաստանում (Զ․ Փա– լիաշվիլի), Ադրբեջանում (Ու․ Տաջիբե– կով), Էստոնիայում (Ա․ Կապպ), Լատ– վիայում (6ա․ Վիտոլ), Լիտվայում (Մ․ Չուռլիոնիս)։ XX դ․ կապիտալիստական երկրներում կոմպոզիտորական ստեղծագործությունը աչքի է ընկել ոճական հոսանքների առա–տությամբ և խայտաբղետությամբ։ Շա–րունակվել է էսքպրևսիոնիգմը (Շյոն–բերգ ն իր աշակերտները՝ Ա․ Բևրգ և Ա․ Վեբեռն, Լ․ Դալլապիկոլա)՝ առաջ բերելով դոդեկաֆոնիա համակարգը, սկիզբ է առել նեոկլասիցիզմը (20–40- ական թթ․ Ստրավինսկի, Պ․ Տինդե– միթ, 0․ Ռեսպիգի, Ֆ․ Մալիպիերո, Ա․ Կազելլա)։ Որոշ հեղինակներ, կրե–լով այդ հոսանքների ազդեցությունը,