Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 3.djvu/558

երկու օդանավակայան (Արևմայաև և Տա–րակային), օդային ուղիներով կապված է ՍՍՏՄ 28, ՏՍՍՏ 11 քաղաքների հեա։ Օդային ուղղակի կապ կա Լիբանանի մայրաքաղաք Բևյրութի հեա։ Տզորացել և կատարելագործվել է օդային տրանս–պորտի նյութատեխնիկական բազան, շա–հագործման են հանձնվել ժամանակակից արագընթաց ինքնաթիռներ։ Կառուցվել են տեխ․ նորագույն սար–քավորումներով հագեցված կապի ձեռնար–կություններ։ Այժմ Ե․ հևռախոս–հեռագրա– կան կապ ունի ՏՍՍՏ բոլոր քաղաք–ների և գյուղերի, Մոսկվայի և ՍՍՏՄ արդ․ խոշոր կևևտրոնների հետ։ Կառուց–վող միջքաղաքային ավտոմատ հեռախո–սային և հեռագրական կայանները հնա–րավորություն կտան ամբողջովին ավտո–մատացնել հեռախոսա–հեռագրական կա–պը։ Ս․ ԳաԼսայան Առևտուրը։ Ե–ում պետ․ ու կոոպերատիվ առնտրի մանրածախ ապրանքաշրջանա–ռության ծավալը (ներառյալ հասարակա–կան սնունդը) 1940-ին կազմել է 44,4 մլն, 1975-ին՝ 790,2 մլն ռ․։ Բարձրացել է ոչ պարենային ապրանքների տեսակարար կշիռը, ավելացել մանրածախ առևտրի և ևասարակական սննդի ձեռնարկություն–ների թիվը, բարձրացել տեխ․ զինվածու–թյունը։ 1940-ին կար մանրածախ առևտրի 499, հասարակական սննդի 224 ձեռնար–կություն, 1975-ին համապատասխանա–բար4 2133 և 951։ Ընդլայնվել է մասնագի–տացված խանութների ցանցը, արմատա–վորվում են բնակչության առնտրական սպասարկման նոր ձևերը, մասնավորա–պես՝ ինքնասպասարկման մեթոդը։ Եթե 1968-ին գործում էր ինքնասպասարկմամբ․ աշխատող 12 խանութ, ապա 1975-ին՝ 259։ Կան նաև նմուշներով վաճառք կատարող 30, նախնական պատվեր ընդունող 49 և տանը վաճառքն իրականացնող 88 խա–նութներ։ Ս․ Բոոանիկյան Քաղաքային տնտեսությունը։ Բնակ–չության բուռն աճին զուգընթաց սկզբում ծավալվեց անհատական բնակարանային շինարարությունը, խիստ ավելացավ ցած–րահարկ տների քանակը։ Այդ պատճա–ռով Ե–ի տարածքը 1950-ական թթ․ վերջե–րին հասավ 23 հզ․ հա և անհրաժեշտ դար–ձավ գրեթե դադարեցնել անհատական տների կառուցումը։ Մեծ զարգացում ստա–ցավ պետ․, ապա նաև կոոպերատիվ բնա–կարանային շինարարությունը։ Կապիտալ ներդրումները 1956–75-ին կազմեցին մոտ 3691 մլնռ․, կառուցվեցին ավելի քան 6,6 մլն մ2 տարածությամբ պետ․ և կոոպե–րատիվ շեևքեր, հիմևվեցիև բնակելի խո–շոր զանգվածներ (Արաբկիր, Աջափնյակ, Զեյթուն, Նոր Նորք, Ավան, Տարավ–արնե– լյան, Արարատյան)։ Աստիճանաբար ան–ցում կատարվեց 6–9 հարկանի, ապա ավելի բարձր շենքերի կառուցմանը։ Ծա–վալվեցին կենտրոնի վերակառուցման և խարխուլ բնակելի ֆոնդի վերացման աշ–խատանքները։ Տիմնովին փոխվեցին բնակարանային ֆոնդի կառուցվածքը, կոմունալ հարմարությունները, ավելացավ բնակչության մեկ շնչին ընկնող ընդհա–նուր ու բնակելի տարածությունը։ Կոմունալ տնտեսության գրեթե բոլոր ճյուղերն ստեղծվել ու զարգացել են սո–վետական իշխանության տարիներին։ Մին–չև 1917-ը գործում էր 16 կւI ջրմուղի գիծ, 1975-ին՝ 748 կմ։ հաշոր ջրատարների կառուցման շնորհիվ Ե․ 1975-ին ստանում էր օրական 944 հզ․ մ3 ջուր։ Կոյուղու ցան–ցի երկարությունը կազմում է 361, իսկ գլխավոր կոլեկտորներինը՝ 126 կմ։ Շարք է մտել կեղտաջրերի թունազերծման կա–յանը։ Ե․ հագեցված է ժամանակակից կո–մունիկացիաներով, էլեկտրա–գազա–ջեր– մամատակարարման ցանցով, ունի աս–ֆալտապատ ու կանաչապատ մայրուղի–ներ, լայնարձակ հրապարակներ, հար–մարավետ հյուրանոցներ («Երնան», «Ար– մենիա», «Անի» ևն)։ Փողոցների երկարու–թյունը 40 տարում (1935–75) ավելացել է մոտ 8 անգամ (87-ից մինչն 665 կմ)։ Ե․ 1960-ին ստացավ բնական գազ։ 1975-ին բնական գազով ապահովված էր 135 հզ․, հեղուկ գազով՝ 43 հզ․ բնակարան։ Մեծ Աղյուսակ 4․ Բնակարանային ֆոնդի աճը Ե–ում 1 1926 | 1940 ( 1950 | 1960 | 1970 | 1975 Բնակչության թիվը տարեվերջին (հզ․ մարդ) 65 215 310 567 799 938 Բնակարանային ֆոնդը (ընդև․ տարածութ․ հզ․ մ2) 407 1000 1771 4068 6982 9260 Այդ թվում' ՛Հանրայնացված բնակելի ֆոնդ (%-ով, 27,0 45,05 38,8 39,2 64,7 77,7 ամբողջի նկատմամբ) Մեկ շնչին ընկնող ընդհանուր (օգտակար) տարածութ․ (մ2) 6,2 4,7 5,7 7,2 8,7 9,8 Բնակելի տարածություն (մ2) 4,4 3,6 4,3 5,2 6,8 6,6 Աղյուսակ 5․ Ե–ի քաղաքային տրանսպորտի միջոցները 1940 1950 1960 1970 1975 Տրամվայ Գծի շահագործական երկարությունը (կմ) 39,5 45,3 72,0 99,0 98,9 Ուղնորնեբի փոխադրումը (մլն մարդ) 47,0 35,3 63,8 52,9 39,8 Տրոլեյբուս Գծի շահագործական երկարությունը (կմ) 23,2 61,3 95,1 134,5 Ուղնորների փոխադրումը (մլն մարդ) – 8,1 38,1 62,1 72,6 զարգացում է ստացել քաղաքային տրանս–պորտը։ Ե–ում առաջին տրամվայն աշխա–տել է 1933-ին, տրոլեյբուսը՝ 1949-ին։ Առավել արագ տեմպերով է զարգացել ընդհանուր օգտագործման ներքաղաքային ավտոմոբիլային տրանսպորտը։ 1975-ին ուղևորևերի վւոխադրումների կեսից ավե–լին կատարվել է ավտոբուսներով։ Սկսվել է մետրոյի կառուցումը, որի առաջին հերթը կգործարկվի մինչև 1980-ը։ Բ․ ՄիրզոյաԱ V․ Լուսավորությունը, գիտությունը և մշակույթը Լուսավորությունը։ Սովետական իշխա–նության օրոք Ե–ում առաջին ուս․ տարին սկսվեց 1920-ի դեկտ․ 26-ին։ 1920–21 ուս․ տարում բացվեց 22 նոր դպրոց (18-ը' I աստիճանի, 4-ը՝ II)։ 1921–22 ուս․ տա–րում սովորում էր 5 ևգ․ աշակերտ։ 1920-ի դեկտ․ 17-ին ՏՍՍՏ կառավարությունը որոշեց Ե–ում բացել համալսարան։ Լայն ծավալ ստացավ միջնակարգ մասնագի–տական կրթությունի։ 1921-ին բացվեցին բժշկական դպրոցը, երաժշտական ուսում–նարանը (հետագայում՝ կոնսերվատորիա), 1922-ին՝ գեղարվեստական դպրոցը (հե–տագայում՝ գեղարվեստաթատերական ինստիտուտ), 1923-ին՝ մանկավարժական տեխնիկումը, բանֆակը ևն։ 1924-ին որոշվեց Ե․ դարձնել համատարած գրա–գիտության քաղաք։ 1930–31-ին գործում էր անգրագիտության վերացման մոտ 500 խումբ ու խմբակ, ինչպես նաև արդյունա–բերական ձեռնարկություններին կից երեկոյան դպրոցներ։ 1930-ին մտցվեց համընդհանուր տար–րական, 1940-ին՝ 7-ամյա, իսկ 1969-ին' 8-ամյա պարտադիր կրթություն։ 1940-ին քաղաքում գործում էր հանրակրթական 45 դպրոց (38,3 հզ․ սովորող)։ 1976-ին Ե․ ուներ 262 նախադպրոցական հիմնարկ (42075 երեխա)։ 1975–76 ուս․ տարում գործում էր բոլոր տեսակի հանրակրթա–կան 239 դպրոց (175,5 եզ․ աշակերտ), 23 պրոֆւոեխնիկ ական ուսումնարան (12,9 հզ․ սովորող), այդ թվում՝ միջնա–կարգ կրթության 9 ուսումնարան (6,1 հզ․ սովորող), 25 միջնակարգ մասնագիտա–կան ուս․ հաստատություն (27,4 հզ․ սո–վորող), 11 բարձրագույն ուս․ հաստա–տություն (49,2 հզ․ ուսանող); Ե–ում են գտնվում պետական համալսարանը, Կ․ Մարքսի անվ․ պոլիտեխնիկական, խ․ Աբովյանի անվ․ հայկական մանկա–վարժական, Վ․ Բրյուսովի անվ․ ռուսաց և օտար լեզուների մանկավարժական, բժըշ– կական, գյուղատնտեսական, անասնա– բուծական–անասնաբ ուժական, ֆիզիկա–կան կուլտուրայի, գեղարվեստա–թատե– րական, ժողովրդական տնտեսության ինստ–ները, կոնսերվատորիան։ Տանրակրթական դպրոցներում աշխա–տում է ավելի քան 10․082 ուսուցիչ, բու–հերում՝ 4167 դասախոս (1976)։ Գիտությունը։ 1920-ական թթ․ սկզբին ազգային մտավորականության շատ ներ–կայացուցիչներ, ընդ որում և գիտևական– ներ, հաստատվեցին Ե–ում, որը հետզհե–տե կարևոր դիրք ձեռք բերեց երկրի գի–տական կենտրոնների շարքում։ Սկզբնա– պեււ Ե–ի գիտական մտքի կենտրոն դար–ձավ պետական համալսարանը։ 1925-ին կազմակերպվեց արվեստի և գիտության