Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 3.djvu/562

Ազատության պողոտայի վերին հատվածը վոր հատակագիծը կազմելու ժամանակ։ Ե–ի քաղաքաշինության աննախադեպ փուլ սկսվեց սովևտական կարգերի օրոք։ 1923-ին ՏՍՍՏ ժողկոմսովետին կից ստեղծվեց բարձրագույն տեխնիկական խորհուրդ, որը ճարտարապետության ակադեմիկոս Ա․ Թամանյանի ղեկավարու–թյամբ սկսեց հանրապետության քաղաք–ների , առաջին հերթին Ե–ի հատակագծման աշխատանքը։ 1924-ին ՏՍՍՏ կառավա–րությունը հաստատեց Թամանյանի կազ–մած՝ Ե–ի հատակագիծը, որը նախատես–ված էր 15–20 տարվա համ՜ար (բնակչու–թյունը պետք է հասներ 150 հզ–ի՝ ևատակա– գծի հաստատման ժամանակ եղած 60 հզ–ի դիմաց)։ Ըստ հատակագծի Ե․ տարած–վում էր Երևանյան գոգավորության կևնտ– րոնական մասում, Քանաքեռի բարձուն–քից ու Նորքից դեպի Արարատյան դաշ–տի հս–արլ․ մատույցները՝ Արարատին դեմառդեմ։ Տարածքի հս․ մասը նախա–տեսվում էր հիմնականում բնակարանա–յին, հվ–ինը՝ արդ․ շինարարության հա–մար։ Պահպանելով ևատակագծի պատ–մականորեն ձևավորված հիմքերը, փո– ղոցևերի ցանցը՝ միաժամանակ ստեղծ–վում էր կոմպոզիցիոն նոր առանցք, որը օրգանապես հատում էր քաղաքի բոլոր մասերը։ 1939-ին հաստատվեց Ե–ի 2-րդ հատակագիծը (հեղինակներ Ի․ Ի․ Մալո– զեմով, Մ․ Մ․ Կլևիցկի, Ն․ Ա․ Զար– գարյաև), որը կազմվևլ էր «Լենգիպրո– գոր» նախագծային ինստ–ի մասնակցու–թյամբ։ Շուրջ 15 տարվա ընթացքում Ե–ի բնակչությունը կազմելու էր 450 հզ․, և ըստ այնմ էլ քաղաքի տարածքը ընդլայն–վում էր մինչև 7500 հա՝ ներառելով Արաբ– կիրի սարահարթը, Տրազդանի աջափնյա–կը։ Ե–ի սրընթաց զարգացումը անհրաժեշտ Կիևյան Փողոցը դարձրեց ևս մի ևոր հատակագծի ստեղ–ծումը, որը հաստատվեց 1951-ին։ Սակայն 1959-իև Ե–ի բնակչությունը արդեն գե–րազանցեց նախագծային թիվը։ ՏՍՍՏ Մինիստրների սովետի որոշմամբ «Երե– վաննախագիծ» ինստ–ը 1961-ին ձեռնա–մուխ ևղավ ստեղծելու «Մեծ Երևաևի»՝ սովետական տարիներին Ե–ի 4-րդ գլխա–վոր հատակագիծը (հեղինակներ՝ Մ․ Մազ–ման յան, Է․ Պապյան, Գ․ Մուրզա)։ Այն ընդգրկում է մինչև 2000 թ․ ընկած ժամա– ևակահատվածը, որի ըևթացքում Ե–ի բնակչությունը կդառնա I մլն 100 հզ․։ Ե–ի տարածքը հասնում է 16․000 հա–ի՝ շրջապատում կառուցապատումից ազատ տարածությունների հաշվին։ Տա տակ ա– գիծն ընդգրկում է Ե–ի քաղաքաշինու–թյան՝ բնակելի, հասարակական, արդ․ շինարարության, քաղաքային տնտեսու–թյան, կանաչապատման, սոցիալ–տնտեսա– կան և մշակութային զարգացման հիմնա–կան հարցերը։ Ե–ի զարգացման կանխագծումների իրա–կանացման շնորհիվ բարձրացել ևն բնա–կելի ու հասարակական շենքերի խոշոր ևամալիրներ, բացվել են նոր մայրուղի–ներ ու ևրապարակներ, որոնք դարձել ևն Ե–ի նոր կերպարն ստեղծող անսամբլներ։ Ե–ում անսամբլային կառուցապատման առաջին փորձը արել է Ն․ Րունիսսթյանը՝ Թումանյան ու Նալբանդյան փողոցների անկյունում երկու կորընթաց տների (1928) և ապա՝ Բամբակազտիչ կոմբիևատի ավա–նի շինարարությամբ (1930–32)։ Այնու հետև կառուցվեց Կիրովի աևվ․ սիևթետիկ կաուչուկի կոմբինատի բնակելի ավանը Ե–ի հվ․ հատվածում (ճարտ․ Գ․ Քոչար, Մ․ Մազմանյան, Տ․ Մարգարյան, Ս․ Սա– ֆարյան, 1934)։ Կենտրոնական անսամ– բըլների շղթայում ամենակարևոր օղակը Վ․ Ի․ Լենինի անվ․ հրապարակն Է՝ մայ–րաքաղաքի վարչակառավարչական կենտ–րոնը, նրա տարածական կոմպոզիցիայի կիզակետը։ Ե–ի ուղղանկյուն ստրուկտու–րայի լքեչ կորագիծ ու կամարազարդ սրաէւ– հրապարակի ճարտարապետական մեկ–նաբանությունը խիստ թամանյանական Է։ Կորնթարդ և ուղղաևկյուն տարածություն–ների հակադրություն, ծավալների տա–րածական բացահայտման հստակություն, ճարտ․ ձևերի հրապարակայիև մասշտաբ, շիևաևյութի ու ձևի ներհակ միասնու–թյուն՝ ահա հրապարակի գեղարվեստա–կան բովանդակությունը։ Այդտեղ առաջին շենքը՝ Կառավարական տունը, որ նախա–գծեց Ա․ Թամանյանը և կառուցվեց 1926– 1958-իև, դարձավ յուրօրինակ չաւիանիշ ամբողջ հրապարակի ևամար։ Կառա–վարական տանը սիմետրիկ կառուցվեց (1940–՚52) «Արարատ» տրեստի և Տայարհ– կոոպերացիայի շեևքը (ճարտ․ Ս․ Սա– ֆարյան, հեղինակակից՝ Վ․ Արևշատյան), որն իր կոմպոզիցիայով ներդաշնակում է հրապարակին ու Կառավարական տան ճարտարապետությանը։ 1940-ի նոյեմբե–րին բացվեց Վ․ Ի․ Լենինի արձանը (ճարտ․ Տ․ Փարեմուզովա և Լ․ Վարդաևյաև, քան–դակագործ՝ Ս․ Մերկուրով), որը ընդար–ձակ պատվանդանով ու կառավարական տրիբունաներով, հետաքրքիր պլաստի–կական լուծմամբ նոր հմայք ու բովանդա–կություն հաղորդեց հրապարակին։ Տրա– պարակում նախկին գիմնազիայի շենքի վերակառուցումը (ճարտ․ Մ, Գրիգոր– յան, Է․ Սարապյան) սկսվեց 1948-ին։ 1965–77-ին վերակառուցվեց թանգարա–նը։ 1950–51-ին սկսվեց հրապարակի հվ․ հատվածի երկու թների շինարարությունը (ճարտ․ Մ․ Գրիգորյան, Է․ Սարապյան)։ Առաջինը արհմիությունների և կենտրոնա– կաև վւոստի շենքն էր (նախկին շենքի վե–րակառուցման հիման վրա), որ ավարտ–վեց 1955–57-ին, երկրորդը՝ «Արմենիս*» հյուրանոցը (1958)։ Տրապարակի գեղար–վեստական ևնչեղությունը ուժեղանում ու լրանում է ընդարձակ ջրավազանի ու շա– տըրվանների համալիրով, որ գրավում է նրա ողջ ուղղանկյուն մասը (ճարտ․ Է․ Սա–րապյան)։ Վ․ Ի․ Լենինի անվ․ հրապարակից դե–պի հվ–արմ․ ձգվում է անսամբլի շարունա–կությունը կազմող պուրակը ն Շահում– յանի անվ․ հրապարակը։ Պուրակի վե–րակառուցման և բարեկարգման աշխա–տանքներն ավարտվեցին 1968-ին՝ Ե–ի հիմնադրման 2750-ամյակին՝ նույն թվով շատրվաններ կառուցևլով այգու կենտ–րոնում (ճարտ․ Լ․ Սադոյաև)։ Շահում– յանի հրապարակը կառուցապատված Է Բնակելի տուն Լենինի պողոտայում (1930- ական թթ․ վերջ, ճարտ․ Ս․ Սաֆարյան, Ա․ Նուշիկյան) Գյուղբանկի և «Սևաև» հյուրաևոցի (ճարա․ Ն․ Բուևիաթյաև) շեևքերով, Ս․ Շա– հումյանի հուշարձանով (ճարտ․ Г․ ժոլ– տովսկի, քանդակագործ՝ Ս․ Մերկուրով, 1930)։ Շահումյանի անվ․ հրապարակից կենտրոնական անսամբլների առանցքը շարունակվում է դեպի հվ․, դուրս գալիս Տաղթանակի կամրջի (ինժեներ՝ Մ․ Տով– նանյան, ճարտ․ Ա․ Մամիջանյան, Ա․ Ասա– տըրյան, 1951) ն Տրազդանի կիրճի ըն–դարձակ տարածությունը։ Կամրջի շուր–ջը «Արարատ» տրեստի գինու մառաննե–րով (ճարտ․ Գ․ Քոչար, Ռ․ Իսրայելյան, 1936–60) և կոնյակի գործարանի գլխա–վոր շենքով (ճարտ․ Տ․ Մարգարյան, 1953) ստեղծված է մի տպավորիչ անսամբլ, որը լրացավ Ս․ Սարգիս եկեղեցու վերակա– ռուցմամբ և «Տրազդաև» մարզադաշտով։ Վ․ Ի․ Լեևինի անվ․ հրապարակից դեպի հս․՝ Տյուսիսային պողոտայով ձգվող առանցքի վրա է թատերական հրապա–րակը։ Այս անսամբլը հիմնադրվեց 1927-ին՝ ժողովրդական տան (ճարտ․ Ա, Թամանյան) շինարարությամբ (հետա–գայում՝ Ա․ Սպենդիարյանի անվ․ օպերա–յի ու բալետի թատրոնի և Տայֆիլհար– մոևիայի մեծ դահլիճի շեևք)։ Իր վևհաևիստ ծավալով օպերայի շենքը կազմակերպում է կանաչախիտ ու բարեկարգ մի ընդար–ձակ տարածություն՝ Թամանյան Փողոցից