կոնստրուկցիաների տեսակարար կշիռը կազմում է մոտավորապես 35% (1970)։ Հավաքովի Ե․ կ․ և շ․ շինարարու–թյան տարբեր ճյուղերում (բնակարանա– յիև–քաղաքացիակաև, արդ․, գյուղատնտ․ ևն) կիրառվող հիմևակաև կոևստրուկցիա– ներն ու շինվածքներն են։ Միաձույլ կոնս–տրուկցիաների նկատմամբ դրանք ունեն էական առավելություններ։ Տավաքովի կոնստրուկցիաները լայն հնարավորու–թյուններ եև ստեղծում շինարարության ինդուստրացման համար, մեծ չափերի երկաթբետոնե տարրերի կիրառումը թույլ է տալիս աշխատանքների հիմնական մա–սը շինհրապարակներից փոխադրել ար–տադրության բարձր կազմակերպված տեխ–նոլոգիական պրոցեսով գործարան։ Դա զգալիորեն կրճատում է շինարարության ժամկետները, ապահովում է շինվածքների ավելի բարձր որակ, ցածր արժեք և աշ–խատանքի փոքր ծախսումներ։ Տավաքո–վի երկաթբետոնե կոնստրուկցիաների կի–րառումը թույլ է տալիս լայնորեն օգտա–գործել նոր արդյունավետ նյութեր (թեթև ու բջջավոր բետոևներ, պլաստմասսաներ են), փոքրացնում է ժողովրդական տնտե–սության այլ ճյուղերի համար անհրաժեշտ փայտանյութերի ու պողպատի ծախսը։ Տավաքովի երկաթբետոնե կոնստրուկ–ցիաների կիրառման ծավալով ՍՍՏՄ–ը առաջ է անցել առավել զարգացած կա–պիտալիստական երկրներից, ընդ որում Ե․ կ․ ն շ–ի արտադրությունը վեր է ածվել շինանյութերի արդյունաբերության ինք–նուրույն ճյուղի։ Ըստ նշանակման տար–բերում են հետևյալ առավել տարածված հավաքովի Ե․ կ․ և շ․ շեևքերի ու կառույց– ևերի հիմքերի ու ստորգետևյա մասերի համար (հիմքի բլոկներ ու սալեր, նկուղ–ների պատերի պանելներ ու բլոկներ), շենքերի կարկասների համար (սյուներ, պարզունակներ, մարդակներ նև), դրսի և ևերսի պատերի համար (պատի ու միջ– ևորմի պաևելևեր և բլոկևեր), շեևքերի ^ջոարկայլւՆ ծաշղսրը ու վնրնաշաօ– կերի համար (պանելներ, սալեր և վրա–քաշեր), աստիճաևևերի համար (սանդ–ղաբազուկներ, սանդղահարթակներ), սա–նիտարատեխնիկական հարմարանքների համար (ջեռուցման պանելներ, օդափոխ–ման և աղբատարևերի բլոկևեր, սանի–տարատեխնիկական խցեր)։ Տ ա վ ա ք ո– վ ի–մ ի ա ձ ու յ լ երկաթբետոևե կոևս– տրուկցիաևերը հավաքովի տարրերի (եր–կաթբետոևե սյուևեր, պարզուևակներ, սալեր ևև) և միաձույլ բետոևի այևպիսի զուգակցություևներ եև, երբ ապահովվում է բոլոր բաղադրիչ մասերի հուսալի հա–մատեղ աշխատանքը։ Այս կոևստրուկցիաևերը գլխավորա–պես կիրառվում են բազմահարկ շենքե–րի ծածկերում, կամուրջներում, ուղան–ցույցներում ևն։ Տավաքովի–միաձույլ երկաթբետոնե կոնստրուկցիաները պակաս իևդուստրիալ եև, քաև հավաքովի կոնստրուկցիաները։ Դրանց կիրառումը հատկապես նպատա–կահարմար է դինամիկական (այդ թվում՝ սեյսմիկ) մեծ բեռնվածքների դեպքում։ Տավաքովի–միաձույլ կոնստրուկցիաների հիմնական առավելությունը (հավաքովի կոնստրուկցիաների համեմատությամբ) պողպատի փոքր ծախսն է և մեծ տարածա– կաև կոշտությունը։ Գրկ․ Мурашев В․И․, Сигалов Э․ Е․, Байков В* Н․г Железобетонные конструкции, М․, 1962; Панарин Н« Я․ и др․, Железобетонные конструкции, М․, 1970․
ԵՐԿԱԹԻ ԴԱՐ, նախնադարյան հասարա–կության պատմության ժամանակաշրջան։ Տամընկնում է վաղ դասակարգային հա–րաբերությունների ծագմանը։ Բնորոշվում է երկաթի մշակմամբ, երկաթե գործիք–ների գործածությամբ։ Տաջորդում է բրհն– զի դարին։ «Ե․ դ․» տերմինը գիտության մեջ մտցրել է դանիացի հնագետ Կ․ Ցու․ Թոմսենը՝ XIX դ․ կեսին։ Տարբեր ժամա–նակներում երկաթի արտադրության նախ–նական շրջան են ունեցել բոլոր ժողո–վուրդները, սակայն «Ե․ դ․» տերմինը սովորաբար վերաբերում է միայն Էնեո– լիթում և բրոևզի դարում առաջացած քա–ղաքակիրթ ստրկատիրակաև պետություև– ների (Եգիպտոս, Տունաստան, Տնդկաս– աան, Չինաստան նն) տարածքից դուրս բնակվող նախնադարյան ցեղերին։ Քանի որ երկաթն այժմ էլ շատ օգտագործվող մետաղ է» հնագիտության մեջ ընդունված է նաև վաղ Ե․ դ․ արտահայտություևը։ Ե․ դ․ ևախևադարյաև հասարակությաև կյաևքի ևախորդ փուլերի՝ քարի դարի և բրոևզի դարի համեմատ, խիստ կարճ է տևել․ հիմևակաև ժամաևակագրակաև սահմաևևերը մ․ թ․ ա․ IX–VII դդ․ են, երբ Եվրոպայի և Ասիայի նախնադարյան շատ ցեղեր արդեն ունեցել են երկաթի սեփական արտադրություն, և հիմք է դըր– վել դասակարգայիև հասարակությանն ու պետությանը։ Արտասահմանյան որոշ գիտ–նականներ Ե․ դ–ի վերջը Արևմտյաև Եվ– րոպայում համարում եև մ․ թ․ ա․ I դ․, երբ երևաև եև եկել հռոմեակաև գրավոր հուշարձաևևերը, որոնք տեղեկություններ են հաղորդում արևմտաեվրոպակաև ցեղե–րի մասիև։ Առաջիև երկաթե առարկանե–րի․ hnitfp է ծառայել երկնաքաքւայիէւ եր–կաթը, որից պատրաստված զարդարանք–ներ են գտնվել մ․ թ․ ա․ III հազարամյակի եգիպտական դամբարաններում։ Ըստ առավել հավանական ենթադրություննե–րից մեկի, հանքային երկաթն առաջին անգամ օգտագործվել է Տայկական լեռն–աշխարհում (Անտիտավրոսում) մ․ թ․ ա․ XV դ․։ Մ․ թ․ ա․ XI դարից Փոքր Ասիայում, Անդրկովկասում, Տնդկաստանում ն այ– լուր լայնորեն տարածվում են երկաթե գործիքներն ու զենքերը– Տարավային Եվրոպայում, ՍՍՏՄ եվրոպական մա–սում, Միջագետքում երկաթի արտադրու–թյամբ զբաղվել են մ․ թ․ ա․ VIII–VII դդ․, Ամերիկայում, Ավստրալիայում և Խաղաղ օվկիանոսի շատ կղզիներում՝ միայն XVI––XVII դդ․, եվրոպացիների միջոցով։ Տայաստանում երկաթի արտադրության թվագրման համար բացառիկ նշանակու–թյուն ունեն Թեյշեբաինիում (Կարմիր բլուր) գտնված դարբնոցային արհեստա–նոցը ն Լճաշենում պեղված ձուլարանը (մ․ թ․ ա․ XIII–XII դդ․)։ Տայկական լեռ–նաշխարհում երկաթի մշակույթը առավե–լապես զարգացել է ուրարտական ժամա–նակաշրջանում․ գտնվեւ են բազմաթիվ երկաթե առարկաներ (գութանի խոփեր, բրիչի ծայրակալներ, մանգաղներ, մուր–ճեր, կաբիններ, դռների փականքների օղակներ, նիզակների ու նետերի ծայրա–պանակներ, երկաթե սրեր, թերթավոր զրահներ ևև)։ Երկաթի մշակույթի զար– գացմաև համար Ուրարտուն ապաևովված Էր տեղակաև հումքով, հարուստ էին Մու– շի, Բիթլիսի, Վանի, Ուրմիա լճի շրջակայ–քի, Աղձնիքի, Բարձր Տայքի և այլ վայ–րերի հանքերը։ XIX դ․ վերջին Կարմիր վանքում, Թազաքենդում, Ռեդկին–լագե– րում, Լոռեում և այլուր հայտնաբերվել են մ․ թ․ ա․ I հազարամյակի սկզբի երկա–թե նիզակներ, դանակներ, սրեր, որոնց վաղ շրջանի նմուշներն ունեն բրոնզե բռնակներ։ Մեծամորում, մ․ թ․ ա․ I հա–զարամյակի սկզբին վերաբերող շերտե–րից գտնվել են հեմատիտե թիթեղիկներ և խարամի կտորներ, որոնց որոշ հատված–ներում կան ևեմատիտե բյուրեղիկների խմբեր։ Ենթադրվում Է, որ երկաթահում– քը բերվել է Տրազդանի և Մարմարիկի երկաթահաևքերից։ իյրտաևոցի, Աստղի բլուրի, Գոլովիևոյի, Լեևիևակաևի, Կուր– թաևի, Ջարխեջի, Նոյեմբերյանի, Շամշա– դինի ու շատ այլ վայրերի հին դամբարան–ներում գտնվել են մ․ թ․ ա․ VIII–VII դդ․ մեծ քանակությամբ երկաթե առարկաներ։ Երկաթե գործիքները բնության դեմ պայ–քարելու, արտադրողական ուժերի և ար–տադրական հարաբերությունների զար–գացման լայն հնարավորություններ ըն– ձեռեցին։ Երկաթը մեծ դեր ունեցավ նաև ռազմ, գործում, քարե և բրոևզե զեևքերը հետզհետե դուրս եկան ասպարեզից։ Աշխատանքի արտադրողակաևության բարձրացման շնորհիվ ավելացավ մթերք–ների արտադրությունը, որն իր հերթին նախադրյալներ ստեղծեց մարդու կողմից մարդու շաևագործման համար։ Աստիճա–նաբար վերացան ցեղային միությունները, ուժեղացավ դասակարգային շերտավո–րումը, արտադրության միջոցները դար–ձան մասնավոր սեփականություն, ան–ջատվեց ցեղային ավագանին, միջցեղա– յիև կռիվներն անխուսաՓելի դարձան։ Շատ ցեղերի անցման շրջանի հասարա–կական կառուցվածքն ընդունեց ռազմա–կան դեմոկրատիայի ձև։ Գրկ • Էնգելս Ֆ․, Ընտանիքի, մաս–նավոր սեփականության և պետության ծագու–մը, Ե․, 1965։ Авдусин Д․ А․, Археоло–гия СССР, М․, 1967; Готье Ю» В․, Же–лезный век в Восточной Европе, М․–Л․, 1930; Пиотровский Б« Б․, Архео–логия Закавказья с древнейших времен до 1тыс․дон․э», Л․, 1949; Мартиросян А․ А․, Армения в эпоху бронзы и раннего железа, Е․, 1964; Johannsen О․, Ge- schichte des Eisens, Dtiseldorf, 1953* Ս, Ե սա յան
ԵՐԿԱԹԻ ՀԱՆՔԱՔԱՐ, երկաթ պարունա– կող բնական միներալային հումք, որից մետաղի ստացումը տնտեսապես շահա–վետ Է։ Ե․ հ–ի հիմնական միներալներն են՝ մագնետիտը (FeFe2G>4, 72,4% Fe), տիտանամագնետիտը (մինչև 7,5% ТЮ2 պարունակող մագնետիտ), հեմատիտը (Fe203, 70,0% Fe), հիդրոհեմատիտը (Fe203 nH20, մոտ 50% Fe), գյոթիտը (Fe203 H20 (մոտ 63% Fe), սիդերիտը (FeCC>3, 48,2% Fe) և երկաթ պարունա– կող քլորիտները (27–38% Fe)։ Ըստ
