Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 3.djvu/630

ցին ագրեսիվ «Հակակոմինտերնյան պակտ», որին միացավ Իտալիան (1937-ի նոյեմբեր)։ 1936–39-ին Գերմանիան և Իտալիան, աջակցելով ֆրանկոյական խռովարարներին, ռազմ, ինտերվենցիա ձեռնարկեցին Իսպանական Տանրապետու– թյան դեմ։ Օգտվելով Անգլիայի և Ֆրան–սիայի «չմիջամտևլու» քաղաքականու–թյունից՝ ֆաշիստական Գերմանիան 1938-ի մարտին զավթեց Ավստրիաև և սկսեց հարձակում նախապատրասել Չե– խոսլովակիայի դեմ։ 1938-ի մարտին կա–տարվեց Մյունխենի դավաճանական գոր–ծարքը (տես Մյունխենի համաձայնագիր 1938)։ 1938-ի հոկտեմբերին Գերմանիան զավթեց Չեխոսլովակիայի զգալի մասը, իսկ 1939-ի մարտին՝ ամբողջ Չեխոսլո– վակիան։ 1939-ի մարտին Գերմանիան Լիտվայից զավթեց Մեմելը (Կլայպեդա) և Մեմելի մարզը։ 1939-ի ապրիլին Իտա–լիան օկուպացրեց ДцшОДшЪ։ Միայն, ՍՍՏՄ–ն էր անշևղորեն վարում խաղա–ղության քաղաքականություն՝ հանդես գալով ագրեսորին կոլեկտիվ առճակա– տում կազմակերպելու, ագրեսիայի զոհ դարձած ժողովուրդներին աջակցելու օգ–տին։ 1939-ի ամռանը Անգլիան և Ֆրան– սիան խափանեցին Սովետական Միու–թյան հետ տարվող Մոսկովյան բանակցու–թյունները, որոևք հետապնդում էին պա–տերազմը կանխելու նպատակ։ Այս ան–բարենպաստ իրադրության պայմաննե–րում, պատերազմից խուսափելու համար, Սովետական Միությունը 1939-ի օգոստ․ 23-ին չհարձակման պայմանագիր կնքեց Գերմանիայի հետ (տես Մովետա–գեր– ման ական պայմանագիր 1939), որով փաս–տորեն ձախողվեցին հակասովետական իմպերիալիստական ճակատ ստեղծևլու պլանները ն, հակառակ արմ․ քաղաքա–գետների դիտավորության, համաշխար–հային պատերազմն սկսվեց բուն իսկ կապիտալիստական երկրների ընդհարու–մով։ Ե․ հ․ սլ ի նախօրեին Գերմանիան սաեղ–ծել էր ռազմ, հզոր պոտենցիալ։ 1933– 1939-ին սպառազինությունների ծախսե–րը ավելացան ավելի քան 12 անգամ ն հասան 37 մլրդ մարկի։ 1939-ին Գերմա–նիան արտադրում էր 22,5 մլն ա պողպատ, 17,5 մլն т չուգուն, 66,0 մլրդ կվտ՝ժ էլեկտրաէներգիա, արդյունաևանում էր 251,6 մլն ա քարածուխ։ Ֆաշիստական Գերմանիայի զինված ուժերը 1939-ի սեպտ․ 1-ին հաշվվում էին 4,6 մլն մարդ, ունեին 26 հզ․ հրանոթ և ականանետ, 3,2 հզ․ տանկ, 4,4 հզ․ մարտական ինքնաթիռ, 1․15 մարտական նավ (57-ը՝ սուզանավ)։ Գերմ․ գերագույն հրամանատարության ստրատեգիան հենվում էր «տոտալ պա–տերազմի» դոկտրինայի վրա, որի հիմ–նական բովանդակությունը «կայծակնա–յին պատերազմի» կոնցեպցիան էր․ հաղ–թանակը պետք է ձեռք բերվեր ամենա–կարճ ժամանակամիջոցում, մինչ հակա–ռակորդը կհասցներ ծավալել իր զինված ուժերն ու ռազմա–տնտևսական պոտեն–ցիալը։ 1-ին պատերազմաշրջանը (1939-ի սեպտ․ 1 – 1941-ի հունիսի 21) հիտլերյան Գերմանիայի ռազմ, ևաջողու– թյունների ժամանակաշրջանն էր։ 1939-ի Սովետական մարդիկ իրենց զայրույթն են հայտնում հիտլերականների կողմից հերոս պարտիզանների մահապատժի առթիվ (Վո– լոկոլամսկ, 1941-ի դեկտեմբեր) սեպտ․ 1-ին Գերմանիան հարձակվեց Լեհաստանի վրա։ 1939-ի սեպտ․ 3-ին Անգլիան և Ֆրանսիան պատերազմ հայ–տարարեցին Գերմանիային, սակայն, փաստորևն, ռազմ, որնէ օգնություն ցույց չտվեցիև Լեհաստանին։ Լեհական զոր–քերի քաջարի դիմադրությունը (Մոկրի, Մլավայի տակ), Վարշավայի 20-օրյա հե–րոսական պաշտպանությունը (սեպտ․ 8– 28) են չկարողացան կանխել դաշնակից–ներից և սեփակաև գլխավոր հրամանա–տարությունից լքված Լեհաստանի պար–տությունը։ Գերմ․ զորքերը արագորևն առաջանում էին դեպի արլ․՝ լուրջ սպառ–նալիք ստեղծելով Սովետական Միու– թան անվտանգությանը։ Սեպտ․ 17-ին սովետական զորքերը անցան քայքայված լեհական պետության սահմանը, ձեռնամուխ եղան Արնմտյան Բելոռուսիայի և Արնմտյան Ուկրաինայի ազատագրմանը, որոնք վերամիավորվե–ցին համապատասխանաբար ԲՍՍՏ–ի ն ՈւՍՍՏ–ի հետ։ Մերձբալթիկայի շրջանում անվտանգությունն ամրապնդևլու նպա–տակով Սովետական Միությունը փոխօգ–նության պակտեր կնքեց (1939-ի սեպ– աեմբեր–հոկտեմբերին) էստոնիայի, Լատ–վիայի և Լիտվայի հետ։ Այդպիսով, ՍՍՏՄ–ը կանխեց ֆաշիստական ագրեսիայի տա–րածումը արլ․։ 1939-ի նոյեմբերին Ֆին–լանդիայի հետադիմական շրջանները պա–տերազմ հրահրեցին Սովետական Միու–թյան դեմ (տես Սովետա–ֆինւանդական պատերազմ 1939–40), սակայն պարտու–թյուն կրեցին, ն 1940-ի մարտի 12-ի հաշ–տության պայմանագրով սովետական սահ–մանը Կարելական պարանոցում, Լենին– գրադի շրջանում և Մուրմաևսկի երկա–թուղու երկայնքով տեղաշարժվեց հս– արմ․։ 1940-ի հունիսին սովետական կա–ռավարությունը Ռումինիային առաջար– կեց Սովետական Միությանը վերադարձ–նել 1918-ին նրանից զավթած Բեսաբա– բիան ն Բուկովինայի՝ ուկրաինացինե–րով բնակեցված հս․ մասը։ Ռումինիան ընդունեց այդ առաջարկը։ Բեսարաբիան և Տյուսիսային Բուկովինաև մտան ՍՍՏՄ կազմի մեջ։ 1940-ի օգոստոսիև Լատվիաև, Լիտվաև և էստոնիան, որտեղ աշխատա–վորները հաստատել էին սովետական իշխանություն, իրենց խնդրանքով մտան ՍՍՏՄ կազմի մեջ։ Եվրոպայի արմ–ում 1939-ի սեպտեմբե–րից մինչև 1940-ի մայիսը տեղի էր ունե– նում «տարօրինակ պատերազմ», որին բնորոշ էր ռազմ, քիչ թե շատ ակտիվ գոր–ծողությունների բացակայությունը։ Ֆա–շիստական Գերմանիայի ագրեսիայի առաջն առնելու փոխարեն անգլ․ և ֆրանս․ կառավարությունները հարձակում էին նա–խապատրաստում Սովետական Միության դեմ, ստեղծելով էքսպեդիցիոն կորպուս, որը սովետա–ֆին․ պատևրազմում պետք է հանդես գաբ Ֆինլանդիայի կողմում։ Դա մյունխենյան քաղաքականության շա–րունակությունն էր, որը նպատակ ուներ ֆաշիստական ագրեսիան ուղղել ՍՍՏՄ–ի դեմ։ 1940-ի ապրիլ–մայիսին գերմ․ զինված ուժերը զավթեցին Նորվեգիան և Դա–նիան՝ ապաևովելով հս․ ստրատեգիական թևը Աևգլիայի, ապա և Սովետական Միության դեմ հետագայում ագրեսիա ծա– վալելու համար։ 1940-ի վայիսին գերմա– նա–ֆաշիստական զորքերը (134 դիվի–զիա, այդ թվում՝ 10 տանկային, 6 մոտո–րացված ն 1 բրիգադ, 2580 տանկ, 3834 ինքնաթիռ) ներխուժեցին Նիդերլանդներ, Բելգիա, Լյուքսեմբուրգ, իսկ այնուհետհ՝ Ֆրանսիա։ Ֆրանս, զորքերը ջախջախվե–ցին, իսկ անգլ․ զորքերը ֆրանս․ զորքերի մի մասի հետ ծանր կորուստներ կրելով հ լքելով մեծ քանակությամբ տեխնիկա, Դյ ունկ երկի շրջանից էվակուացվեցին Անգլիա (աես Դյունկերկի օպերացիա 1940)։ 1940-ի հունիսի 10-ին Իտալիան պատերազմ հայտարարեց Ֆրանսիային և Անգլիային։ Ֆրանս, կառավարությունը առանց մարտերի գերմանացիներին հանձ՝ նեց (1940-ի հունիսի 14) Փարիզը, իսկ հունիսի 22-ին կապիտուլյացիայի ենթարկ–վեց (տես Կոմպիենի զինադադար 1940)։ Գերմ․ զորքերը գրավեցին Ֆրանսիայի տերիտորիայի մեծ մասը։ Գրավումից զերծ մնացած երկրի հվ․ մասում իշխա–նությունն անցավ «Վիշիի» հակաազգա–յին պրոֆաշիստական կառավարությա–նը՝ Ա․ Պետենի գլխավորությամբ։ Բայց 1940-ի հունիսի վերջերին Լոնդոնում կազ–մավորվեց Ազատ (1942-ի հուլիսից՝ Մար– տընչող) Ֆրանսիայի կոմիտեն՝ գեներալ Շ․ դը Գոփ գլխավորությամբ։ 1940-ի հունիսից սահմանափակ ուժե–րով ռազմ, գործողություններ ծավալվե–ցին Արևելյան և Տյուսիսային Աֆրիկա– յում անգլ․ ու իտալ․, ապա և անգլ․ ու իտալա–գերմանակաև զորքերի միջն։ 1940-ի հոկտ․ 28-ին Իտալիան հարձակվեց Տունաստանի վրա, բայց ևանդիպեց ուժեղ դիմադրության։ 1941-ի ապրիլի 6-ին Գեր–մանիան և նրա դաշնակիցները հարձակ–վեցին Տարավսլավիայի և Տունաստանի վրա։ Գրավելով այդ երկրները՝ ֆաշիս–տական Գերմանիան ապահովեց իր ստրա–տեգիական թևը ևաև Եվրոպայի հվ–ում։ Ռազմ, հաջողություևները հիտլերյան դի–վանագիտությանը հնարավորություն տվե–ցին ընդլայնելու ֆաշիստական խմբա–վորման շրջանակը, ամրապնդելու դա–շինքը Ռումինիայի, Տունգարիայի, Բուլ– ղարիայի և Ֆինլանդիայի (որտեղ իշխա–նության գլուխ էին կանգնած ֆաշիստա–կան Գերմանիայից կախման մեջ գտնվող ևետադիմական կառավարություններ) հետ, թափանցելու Մերձավոր Արևելք, Աֆրիկայի և Լատինական Ամերիկայի