Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 3.djvu/632

Ֆրանսիայի հայկական ազգային ճակատի ղեկավարները շքերթի ժամանակ (Փարիզ, 1944-ի հոկտեմբեր) ֆաշիստական 30 դիվիզիա, այդ թվում' 7 տանկային (տես Կուրսկի ճակ ատամ արա 1943), և զարգացնելով հաջողությունը, ազատագրեցին Դոնբասն ու ձախափնյա Ուկրաինան, մի շարք տեղերում անցան Դնեպրն ու ձեռնամուխ եղան Բելոռու– սիայի ազատագրմանը։ Մովետական զինված ուժերի 1943-ի ամռան ու աշնան հաղթանակներով ավարտվեց Ե․ հ․ պ–ում սկսված արմատական բեկումը։ Ֆաշիս–տական Գերմանիային աղետ էր Ապառ–նում։ Նրա միայն ցամաքային զորքերի կորուստները պատերազմի սկզբից մինչև 1943-ի ևոյեմբերը կազմում էին 5,2 մլն մարդ։ 1943-ի հուլիսին ամերիկա–անգլիական հրամանատարությունը զորքեր ափ հանեց Աիցիլիա կղզում, իսկ սեպտեմբերին՝ Տարավային Իտալիայում։ 1943-ի սեպտ․ 3-ին իտալ․ կառավարությունը ստորա–գրեց կապիտուլյացիայի ակտ։ Սակայն գերմանա–ֆաշիստական զորքերին հա–ջողվեց գրավել Իտալիայի տերիտորիայի մեծ մասը, և ռազմ, գործողությունները Ապենինյան թերակղզում տևական բնույթ կրեցին։ Խաղաղ օվկիանոսում, հատկապես նրա հվ–արմ․ մասում, ամերիկա–անգլիա– կան զորրերլւ աոաշ, էին շարժվում դան–դաղ։ Ավելի ու ավելի էր ընդլայնվում Չինաստանի, Կորեայի, Տնդկաչինի, Բիր– մայի, Ինդոնեզիայի, Ֆիլիպինների ժողո– վուրդների ազգային–ազատագրական պայքարը։ 1943-ի ընթացքում բոլոր ռազմաճա–կատներում ն, հատկապես, սովետա– գերմանական ռազմաճակատում ձեռք բեր–ված հաջողությունները դաշնակիցներից պահանջում էին պատերազմավարության պլանների հետագա համաձայնեցում։ Այդ բանն արվեց 1943-ի նոյեմբերին ն դեկ–տեմբերին տեղի ունեցած կոնֆերանսնե–րում (տես Կահիրեքւ կոնֆերանս 1943 և Թեհրանի կոնֆերանս 1943)։ ԱՄՆ–ի և Աևգլիայի կառավարությունները պար–տավորվեցին երկրորդ ճակատը (որը կոչվում էր «Օվերլորդ» օպերացիա) Եվ– րոպայում բացել 1944-ի մայիսից ոչ ուշ։ Դա սովետակաև արտաքին քաղաքակա–նության կարնոր հաղթանակն էր հակա– հիտլերյան կոալիցիայի գործողություն–ների միասնության համար մղած նրա պայքարում։ 4-ր դ պատերազմաշրջանը (1944-ի հունվարի 1 – 1945-ի մայիսի 8) բնութագրվում է նրանով, որ սովետական բանակը դուրս քշեց գերմանա–ֆաշիս–տական զորքերին Մովետական Միության սահմաններից, ազատագրեց Արևելյաև ու Տարավ–Արևելյաև Եվրոպայի ժողովուրդ– ևերին և դաշևակիցների զինված ուժերի հետ միասին ավարտեց հիտլերյան Գեր–մանիայի ջախջախումը։ Ինչպես ն նախորդ պատերազմաշրջա– նում, պայքարի հիմնական ծանրությունն ընկնում էր Սովետական Միության վրա, որի դեմ ֆաշիստական խմբավորումը շա–րունակում էր պահել իր գլխավոր ուժերը (236 դիվիզիա ն 24 բրիգադ)։ 1944-ին սովետական զորքերը ազատագրեցին սո–վետական ամբողջ տերիտորիան (բացա–ռությամբ Կուրզեմյանթերակղզուց), ռազմ, գործողությունները Փոխադրվեցին բուն Գերմանիայի տերիտորիան։ Սկսվեց Լե–հաստանի և Չեխոսլովակիայի ազատա–գրումը։ Այլնս պարզ էր, որ երկրորդ ճա–կատի ձգձգումը կարող էր հանգեցնել ամբողջ Եվրոպայի ազատագրմանը սո–վետական զինված ուժերի կողմից։ 1944-ի հունիսի 6-ին ամերիկա–անգլիական զին–ված ուժերը Տյուսիսային Ֆրանսիայում ձեռնարկեցին խոշոր ափհանում (տես Նորմանդական ղեսանաային օպերացիա 1944)։ Բայց Եվրոպայում երկրորդ ճակատ բացվելուց հետո էլ գլխավորը շարունա–կում էր մնալ սովետա–գերմանակաև ռազ–մաճակատը, ուր ֆաշիստական խմբա–վորումը պահում էր ևիմնական ուժերը (1944-ի ամռանը՝ 228 դիվիզիա և 23 բրի–գադ)։ Սովետական բանակի ամառային և աշևանայիև հարձակողական գործողու–թյունների շնորհիվ ազատագրվեցին Ռու– մինիան (պատերազմից դուրս եկավ 1944-ի օգոստոսին), Բուլղարիան (1944-ի սեպ–տեմբերին), Տունգարիան (պատերազ–մից դուրս եկավ 1944-ի դեկտեմբերին) ն պատերազմ հայտարարեցին ֆաշիստա–կան Գերմանիային։ 1944-ի սեպտեմբերին պատերազմից դուրս եկավ Ֆինլանդիան։ Սովետական զորքերը Տարավսլավիայի ժողովրդա–ագաւոագրական բանակի հեա միասին ազատագրեցին Տարավսլավիան ու նրա մայրաքաղաք Բելգրադը (1944-ի հոկտ․ 20)։ Սովետական բանակի հաղթ–արշավը ալբան ժողովրդին հնարավորու–թյուն տվեց 1944-ի նոյեմբերին ավարտե–լու իր երկրի ազատագրումը։ Գերմանա–ֆաշիստական բանակների «Կենտրոն» խմբավորման ջախջախումը Բելոռուսիայում (1944-ի հունիս–հուլիս) բարենպաստ պայմաններ ստեղծեց անգ– լո–ամերիկյան զորքերի՝ դեպի Ֆրան–սիայի խորքը առաջանալու համար։ Կո–մունիստների գլխավորած ժող․ ապստամ–բության շնորհիվ Փարիզն ազատագրվեց (1944-ի օգոստոս)։ Տետապնդելով թըշ– նամուն՝ ամերիկյան ն անգլ․ զորքերը հասան Գերմանիայի արմ․ սահմանը։ Անգլո–ամերիկյան զորքերի հետագա առաջխաղացումը խափանելու և ԱՄՆ–ի ու Անգլիայի հետ աևջատ հաշտության համար պայմաններ ստեղծելու նպատա–կով գերմանա–ֆաշիստական հրամանա–տարությունը 1944-ի դեկտ․ 16-ին հարձա–կում ձեռնարկեց Արդեններում (տես Ար–դենների օպերացիա 1944–45)։ Դաշնա–կիցների խնդրանքով սովետական բա– նակի 1945-ի հունվ․ 12–14-ի հուժկու հարձակումը հիտլերյան հրամանատա–րությանը հարկադրեց դադարեցնել հար–ձակումը Արդեններում։ 1945-ի փետրվա–րին տեղի ունեցավ ՍՍՏՄ–ի, ԱՄՆ–ի ն Անգլիայի կառավարությունների ղեկա–վարների (Ի․ Վ․ Ստալին, Ֆ․ Դ․ Ռուզ– վելտ, Ու․ Չհրչիլ) հերթական հանդի–պումը (տես Ղրիմի կոնֆերանս 1945), որտեղ ևամաձայնեցվեցին դաշնակից տե–րությունների ռազմ, պլանները հիտլեր– յան Գերմանիայի վերջնական ջախջախ–ման գործում։ 1945-ի հունվարի 12–14-ին սովետական զինված ուժերը սկսեցին խոշոր հարձա–կում Բալթիկայից մինչն Կարպատներ՝ 1200 կմ ռազմաճակատով։ Տունվար–ապ– րիլին սովետական զորքերը գրավեցին Արևելյան Պրուսիան։ 1945-ի սկզբներին ավարտվեց Լեհաստանի ազատագրումը և ապրիլին սովետական զորքերը դուրս եկան Էլբա գետի ափերը, ուր հանդիպե–ցին ամերիկյան զորքերին։ Այդ հաղթա–նակներում շոշափելի ավանդ ներդրեցին Սովետական Միության տերիտորիայում կազմավորված լեհական ն չեխոսլովակ– յան զորքերը։ 1945-ի ապրիլին Տյուսի– սային Իտալիայում սկսված համաժողո– վըրդական ապստամբության շնորհիվ ավարտվեց Իտալիայի ազատագրումը։ 1945-ի եզրափակիչ գործողություննե–րով Առաջին ն Երկրորդ բելոռուսական, Առաջին ուկրաինական ռազմաճակատ–ների զորքերը վերջնականապես ջախջա–խեցին գերմանա–ֆաշիստական բանակ–ները և գրոհով գրավեցիև Գերմանիայի մայրաքաղաք Բեռլինը (տես Բեռփնի օպերացիա 1945)։ Ֆաշիստական Գերմա–նիան ստիպված էր 1945-ի մայիսի 8-ին ստորագրել անվերապահ կապիտուլյա–ցիայի ակտ։ Մովետական զորքերը օգնու–թյան հասան նաև Պրագայի ապստամբ բևակչությանը (տես Պրագայի օպերացիա 1945) և կոտրելով հիտլերակաևների դի–մադրությունը՝ մայիսի 9-ին ազատագրե–ցին Չեխոսլովակիայի մայրաքաղաքը։ 5-ր դ պատերազմաշրջանը (1945-ի մայիսի 9–սեպտ․ 2) պատե–րազմի եզրափակիչ փուլն է Տեռավոր Արևելքում և խաղաղօվկիանոսյան ավա–զանում, որով և ավարտվեց Ե․ հ․ պ․։ Երեք տերություևևերի (ՍՍՏՄ, ԱՄՆ և Մեծ Բրիտանիա) ղեկավարների 1945-ի հուլիսի 17–օգոստ․ 2-ի Բեռլինի կոն–ֆերանսում (տես Պոասդամի կոնֆերանս 1945) որոշում ընդունվեց Գերմանիայի ապառազմականացման, ապանացիֆիկաց– ման ն դեմոկրատական վերակառուցման մասին։ Պատերազմի եզրափակիչ փու–լում ռազմ, գործողությունները մղվում Էին միլիտարիստական ճապոնիայի դեմ, որը դեռնս պահպաևում էր իր ևիմնական ցամաքային զորքերը ինչպես բուն ճա– պոնիայում, այնպես և Չիևաստանում (Մանջուրիա)՝ ևույս ունենալով երկարա–տև դիմադրությամբ ձեռնտու հաշտություն կնքել ԱՄՆ–ի ն Անգլիայի հետ։ 1945-ի օգոստոսին ամերիկյան ավիացիան ատո–մային ռումբեր նետեց ճապոնական Տիրո^ սիմա (օգոստ․ 6) և Նագասակի (օգոստ․ 9j քաղաքևերի վրա՝ սպաևելով և խեղան–դամ դարձնելով 1/4 մլն մարդ։ Ատոմային