Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 3.djvu/634

թյան շքանշանների ն մեդալների, 9 հոգու շնորհվեց սոցիալիստական աշխա–տանքի հերոսի կոչում (մանրամասն տես Սովետական Միության Հայրենական մեծ պատերազմ 1941–45 հոդվածի Տայ ժողովրդի մասնակցությու– նը պատերազմին բաժնում)։ Առաջադեմ մարդկության կողքին ֆա–շիզմի դեմ պայքարեց նաև սփյուռքահա–յությունը, որը Ե․ հ․ պ–ի ևախօրեին հաշվ–վում էր մոտ 1,5 մլն մարդ Տյուսիսային և Տարավայիև Ամերիկայի, Եվրոպայի, Մերձավոր ու Միջիև Արևելքի երկրներում։ Դեռևս 1935-ին արձագանքելով Կոմին–տերնի VII կոնգրեսի՝ ֆաշիզմի դեմ պայ–քարն ուժեղացնելու կոչին, ֆաշիստական Իտալիայի զավթողական քաղաքականու–թյունը դիմագրավելու նպատակով, Եթով– պիայում հիմնվեց Տայ ևամայնքի միու–թյունը, իսկ 1936-ին հակադաշնակցական, չեզոք և Սովետական Տայաստանի հա–մակիր հայևրի ջանքերով Տալեպում ստեղծվեց Սիրիայի հակաֆաշիստական ճակատը։ Այնտեղ, ուր ֆաշիզմն Ապառ–նում էր մարդկության ազատությանն ու անկախությանը, հայ առաջադիմական ուժևրը պայքարի առաջին գծի վրա էին։ Սփյուռքահայ առաջադիմական ուժերին ղեկավարում էին արտասահմանյան եղ–բայրական կոմունիստական կուսակցու–թյունները (որոնց շարքերում քիչ չէին հայ կոմունիստները), ինչպես նաև սփյուռ–քահայ առաջադիմական կազմակերպու–թյունները։ Ի դեմս ֆաշիզմի, սփյուռքա–հայությունը տեսնում էր հետադիմական այև ուժը, որն սպառնում էր Սովևտական Միության ժողովուրդների, հետևաբար և հայ ժողովրդի ու նրա հայրենիքի՝ Սովե–տական Տայաստանի ազատությանն ու անկախությանը։ Գաղութահայ աշխատա–վորները գիտակցում էին, որ միակ ուժը, որն ի վիճակի է կանգնեցնել ֆաշիզմի տարածումն ու փրկել հայ ժողովրդին նոր արհավիրքներից՝ Սովետական Միությունն tvl Ufvux թաշարի կարմիր բանակն է; Այդ պատճառով էլ Տայրենական մեծ պատե–րազմի առաջին իսկ օրից սփյուռքահա–յությունն իր համակրանքը հայտնեց Սո–վետական Միության ժողովուրդների մղած արդարացի պատերազմին և ըստ ամե– ևայնի օժանդակեց նրա հաղթական ելքին։ Պատերազմի տարիներին սփյուռքա–հայությունը միավորվեց Ազգային ճա–կատներում, որոնց կազմակերպություն–ներից էին Ամերիկահայ ազգային խոր–հուրդը, որի հետ սերտորեն համագոր–ծակցում էր Ամերիկահայ առաջադիմական միությունը (ԱՄՆ), Տայերի ազգային ճակատը (Ֆրանսիա), Սովևտական Տա–յաստանի բարեկամների ընկերությունը (հետագայում՝ Սիրիայի և Լիբանանի հայ ազգային խորհուրդ), Տայ մշակույթի բարեկամների միությունը (Եգիպտոս), «Երնան» մշակութային միությունը (Բուլ– ղարիա), ՍՍՏՄ բարեկամների միությու–նը ՀԻրան), Սովետական Տայաստանի պաշտպանության լիգան (Պաղեստին), Տայաստանի բարեկամների միությունը (Կիպրոս), Տայ կենտրոնը (Ուրուգվայ) ևն։ Մի շարք երկրներում (Ֆրանսիա, Տունաստան, Բուլղարիա, Ռումինիա, Եգիպտոս), համագործակցելով տվյալ երկ– Սովետական առաջին պարտիզանական գնդի շքերթը Նիմում (Ֆրանսիա, 1945-ի մայիս, առաջին պլանում՝ լեյտենանտ Աշոտ Ղար– դաշյանի վաշտը) րի դեմոկրատական ուժերի հետ, այդ կազմակերպությունների շուրջը համա–խմբված հայ աշխատավորնևրը պայքա–րեցին իրենց հյուրընկալող ժողովուրդ– ների ազատագրության և անկախության համար՝ ըևդդեմ ֆաշիզմի և գաղութա– տիրությաև։ Տազարավոր սփյուռքահայեր դաշևակից բանակների շարքերում կռվե– ցիև ֆաշիստական Գերմաևիայի և ևրա արբանյակների դեմ։ ԱՄՆ–ի բանակում կային 18,5 հզ․ հայ մարտիկներ ու սպա–ներ, որոնցից շատերն աչքի ընկան իրևնց արիությամբ (լեյտենանտ է․ Դերվիշյան, որն արժանացավ ամերիկյան հերոսի կոչման՝ «Կոնգրեսի պատվո մեդալի», նավաստի Ջ․ Տակոբյան, շարքային Ս․ Բարսամյան, ավագ սերժանտ Զ․ Կոս– տանյան, օդաչուներ է․ Կոշտոյան, Ռ․ Մալ– խասյան, Ռ․ Մելիքյան, Զ․ Ղազանչյան, Չ․ Տերտերյան, հրետանու գնդապետ Ս․ Զարդարյան, Սապոնջյան եղբայրներ, Կատարյան ընտանիք և ուրիշևևր)։ Մևծ թվով հայեր, որոևք ծառայում էիև Մեծ Բրիտաևիայի և Ֆրանսիայի (10 հզ․ մարդ) բանակներում, մասնակցեցին Ե․ հ․ պ–ի կարևորագույև ճակատամարտերիև Եվ– րոպայում և Տյուսիսայիև Աֆրիկայում, Բիրմայ ում, Տնդկաստանում ու Չինաս–տանում, խաղաղօվկիանոսյան կղզինե–րում և այլար։ Սփյուռքահայերը մասնակ–ցեցին նաև ֆաշիստների օկուպացրած երկրևերում ծավալված դիմադրական– պարտիզւսնական շարժմանը, որի պատ–մության մեջ առհավետ կմնան Մ․ Մանուշ– յանի, Ն․ Տեր–Մարտիրոսյանի, Լ․ Ասլան– յանի (Լաս), Ա․ Դավթյանի (Ֆրանսիա), Վ․ Սաքայանի, Ա․ և Ե․ Ղուկասյան եղբայրների, Ղալեյանի (Ղալեաս), Ա․ 6ա– ֆընջյանի (Տունաստան), Հ․ Ռազգրատ– չյանի («Սաշկա»), Կ․ Խաչատրյանի, Տ․ Պողոսյանի (Բուլղարիա), ինչպես նաև Ռումինիայի, Տարավսլավիայի, Չեխո– սլովակիայի, Լեհաստանի, Տոլանդիայի, Իտալիայի պարտիզանական կռիվներում զոհված ևայերի անունները։ Դիմադրու– թյան շարժմանը հարեցին նաև ֆաշիս– տակաև Գերմաևիայից փախած հայ ռազ–մագերիները (մոտ 3000 հոգի), որոնց ջո–կատները ֆրանս․ պարտիզանների հետ կողք–կողքի 1944-ին մասնակցեցին Տարա–վային Ֆրանսիայի ազատագրմանը (տես նաև Դիմադրության շարժում, Տայերի մասնակցությունը բաժինը և Սովետական առաջին պարտիզանական գունդ Ֆրանսիայում հոդվածը)։ Ե․ հ․ պ–ի տարիևերիև սփյուռքահայու–թյունը իր նյութական և բարոյակաև օժան–դակությունը ցուցաբերեց ֆաշիզմի դեմ մարտնչող կարմիր բանակին և սովետա–կան ժողովրդին։ 1942-ի մարտին Սիրիա– յում և Լիբանանում հայտարարվեց Տայաս– տանի պաշտպան մարտիկների միամսյակ ն հանգանակություն կատարվեց հօգուտ կարմիր բանակի։ Ամերիկյան ազգային խորհրդի ջանքերով ԱՄՆ–ի հայությունը պատերազմի տարիներին նվիրատվու–թյան կարգով Տայաստան էր ուղարկում տաք հագուստ, դեղորայք են։ 1944-ին ամե–րիկահայերը Սովետական Միության ազա–տագրված շրջանների բնակչության հա–մար ուղարկեցին 25 հզ․ նվեր–ծանրոց՝ 75 հզ․ դոլլար արժողությամբ։ Սփյուռքա–հայ առաջադիմական կազմակերպություն–ների կարևոր ձեռևարկումներից եղավ «Սասունցի Դավիթ» տանկային շարասյան համար միջոցների հանգանակությունը (1943–44), որին մասնակցեցին ԱՄՆ–ի, Տարավային Ամերիկայի, Իրանի, Եգիպ–տոսի, Լիբանանի, Սիրիայի, Կիպրոսի հայևրը։ Տանգաևակություն էր սկսվել նաև «Գեևերալ Բաղրամյան» տանկային շարասյան համար, որն ընդհատվեց պա–տերազմն ավարտվելու կապակցությամբ։ Տակառակ դաշնակցության (որի պա–րագլուխներից ոմանք ևամագործակցում էին ֆաշիստական Գերմանիայի հետ) հայրենադավ գործունեության, սփյուռ–քահայության մեծ մասը հավատարիմ Ատոմային ռումբի պայթյունը Հիրո– սիմայում մնաց Սովետական Տայաստանին ու նրա ժողովրդին՝ ցուցաբերելով նրանց նաև իր բարոյակաև աջակցությունը։ Առաջադի–մական ու հայրենասիրական կազմակեր–պությունները պատերազմի տարիներին հայ գաղթօջախներում մամուլի, ցուցա–հանդեսների և այլ միջոցևերով պրոպա–գանդում էին Սովետական Միության ու Սովետական Տայաստանի ռազմ․, տնտ․ ու մշակութային հաջողությունները՝ սփյուռքահայ աշխատավորների շրջանում անշեջ պահելով ևավատը մոտալուտ հաղ–թանակի ն մայր հայրենիքի հանդեպ։ Պատկերազարդումը տես 496–497 էջե–րի միջև՝ ներդիրում, աղյուսակ XXIV։ Գրկ? Լենին Վ․ Ի․, Պատերազմը և Ռուսաստանի սոցիալ–դեմոկրատիան, Երկ․, հ․ 21։ Նույնի, Իմպերիալիզմը որպես կապիտալիզմի բարձրագույն ստադիա, Երկ․, հ․ 22։ Բ ր և ժ ն և Լ․ Ի․, Սովետական ժո–ղովրդի մեծ սխրանքը։ ճառ Կրեմլի համա–գումարների պալատում 1975 թվականի մա–յիսի 8-ին կայացած հանդիսավոր ժողովում՝ նվիրված Տայրենական մեծ պատերազմում սովետական ժողովրդի հաղթանակի 30-ամ–