րոդիտե, Հեփեստոս, Հերմես, Արես) և բազմաթիվ հերոսների (Հերակլես, Պեր– սևս և ուրիշներ) հայրը։ Մշտական ուղեկ–ցուհին հաղթանակի աստվածուհի Նիկեն Էր։ Զ․ պատկերվել է ամրակազմ տղա–մարդու տեսքով, գահին բազմած, մակա–նը ձեռքին։ Պաշտամունքի կարևոր վայ–րերից են եղել Օլիմպոսը (որտեղ ի պա–տիվ Զ–ի կազմակերպվել են օլիմպիական խաղերը) և Դոդոնեն։ Նրա մասին առաս–պելները մասամբ շարադրված են Հոմե– րոսի «Իլիական»-ում և «Ոդիսական»-ում, Հեսիոդոսի «Թեոգոնիայում»։ Հին հռո–մեական դիցարանում Զ–ին համապատաս–խանում է Ցուպիտերը։ Հայաստանում Զ․ հայտնի է եղել նաև Դիոս անվամբ և համադրվել է Արամազդի հետ։ Հայաս– տան բերված Զ–ի արձանը դրված է եղել Բարձր Հայքի Դարանաղյաց գավառի Անի ամրոցում՝ Արամազդի տաճարում։
ԶԵՎՔՍԻՍ (ZeC£is), մ․ թ․ ա․ V դարի վեր–ջի և IV դարի սկզբի հին հունական գեղա–նկարիչ։ Զ–ի նկարները («Տեդինե», «Կեն–տավրոսների ընտանիք») հայտնի են ըստ անտիկ գրականության սկզբնաղբյուրնե–րի, հետագայում վերապատկերված հռո–մեական որմնանկարների (Վետտիների տուն, Պոմպեյ) և խճանկարների (Ադրիա– նոսի վիլլան Տիվոլիում, Տռոմի մոտ)։ &ԵՏԿԱՆ, Զ և յ ա ի ք ա ն, գյուղ Արև– մըայան Տայաստանում, էրզրումի վիլա–յեթի Բագրևանդ գավառում, Տասան–կա– լայից 12 կմ հարավ–արևմուտք, արգա–վանդ վայրում։ Մինչև 1877–78-ի ռուս– թուրքական պատերազմն ուներ մոտ 65 տուն բնակիչ, որից մի մասը գաղթեց Ռուսաստան։ Իսկ 1909-ին ուներ 82 տուն հայ բնակիչ։ Զբաղվում էին երկրագոր–ծությամբ և անասնապահությամբ։ Գյուղն ուներ գերեզմանատուն՝ հին խաչքարևրով։ Բնակիչնևրը բռնությամբ տեղահանվել են 1915-ի Մեծ եղեռնի ժամանակ։ Նրանց մեծ մասը գաղթևլ է Արևելյան Տայաստան։ Մ, Դարբին յան ՏԼեՐԱՎՇԱն (վերին հոսանքптлР Մատչա), ({ծա Միջիե Ասիայում։ Երկարությունը 877 կմ է։ Սկիզբ է առնում Տաջիկական ՍՍՏ–ում, Կոկսու լեռնահանգույցի Զե– րավշան սառցադաշտից, մոտ 2800 մ բարձ–րությունից։ Կառուցվել են Կատակուր– գաևի և Կայումազարի ջրամբարները։ Զ–ի հովիտը խիտ է բնակեցված։ ձԵՐԱՎՇԱՆԻ ԼԵՌՆԱՇՂԹԱ, գտնվում է Միջին Ասիայում, Պամիրա–Ալայան հա–մակարգում, Զերավշան գետից հարավ։ Երկարությունը՝ մոտ 370 կմ։ &ԵՐԵ, Զ և ր ր ե, գյուղ Արևմտյան Տա– յաստանում, Գիարբեքիրի վիլայեթի Սլի– վանի գավառակում։ Գյուղն անունն ստա–ցել է իր արգավանդ դաշտերի, այգիների պատճառով («զերե» քրդերեն նշանակում է «ոսկեղեն»)։ XX դ․ սկզբին ուներ 80 տուն քրդախոս հայեր։ Զբաղվում էին երկրագործությամբ և անասնապահու–թյամբ։ ձԵՐ&ԸԼ, գյուղ Արևմտյան Տայաստանում, Գիարբեքիրի վիլայեթի Բշերիկ գավա–ռում։ XX դ․ սկզբին ուներ 32՝ տուն հայ բնակիչ։ Զբաղվում էին երկրագործու–թյամբ և անասնապահությամբ։ Զ–ի բնա– կիչնևրը տեղահանվել են 1915-ի Մեծ ևղեռնի ժամանակ։ «ձԵՓՅՌՒՌ ՀԱՅՐԵՆՅԱՑ», բանասիրա–կան, գիտահանրամատչելի կիսամսյա (նաև ութօրյա և տասնօրյա) ևանդես։ Տրա– աարակվել է Կ․ Պոլսում, 1862–67-ին։ խմբագիր Մ, Գաբամաճյան։ Լույս է տե–սել նաև «Զեփյուռ» վերտառությամբ՝ ընդհատումներով։ Տպագրել է գիտական, բարոյախոսական, առողջապահական, լուսավորության թեմաներով հոդվածներ․ «Զեփյուռ հայրենյաց» կիԱամսյայի գլ[սա– ԳԻՐԸ բանաստեղծություններ, թատերգություն– ներ, զվարճալիքներ։ Որպես ևանդեսի հավելված լույս է ընծայել Ն․ Մեգբուրյա– նի «Երկրագործական քիմիաբանություն և երկրաբանություն» գրքույկը և Վ․ Տյու– գոյի «Դատապարտյալի մը վերջին օրը» ստևղծագործությունը։ &ԵՖԱՆՈ&, հայաբնակ գյուղ Թուրքիա– յում, Տրապիզոնի վիլայեթում։ XX դ․ սկզբին ուներ 63 տուն բնակիչ; Զբաղվում էին երկրագործությամբ։ Գյուղն ուներ ևկեղեցի (Ս․ Թորոս) և Մեսրոպյան անու–նով վարժարան (50 աշակերտ)։ 1895-ին բնակիչները ինքնապաշտպանակաե կռիվ–ներ են մղել թուրք ջարդարարների դեմ։ Տեղահանվել են 1915-ին։ &ԸՆ&ԸՆ, գյուղ Արևմտյան Տայաստա– նում, Գիարբեքիրի վիլա էւթի Սլիվան գավառում։ XX դ․ սկզբին ուներ 43 տուն հայ բնակիչ։ Զբաղվում էին երկրագործու–թյամբ և անասնապահությամբ։ Գյուղն ուներ եկեղեցի։ Բնակիչները զոհվել են առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին։ &ԻԱՐԵԹ, գյուղ Արևմտյան Տայաստա– նում, Բիթլիսի վիլայեթի Մշո գավառում, Մուշ քաղաքից 16 կմ հյուսիս–արևմուտք, Արածանի գետի ափին։ Անունն ստացել Էր Զիարեթ՝ Ուխտավայր բառից, որովհետև գտնվում էր այն լեռան ստորոտին, որի վրա կառուցված է Ս․ Կարապետ վանքը։ 1909-ին ունևր 164 տուն հայ բնակիչ։ Զբաղվում էին երկրագործությամբ, անասնապահությամբ և արհեստներով։ Գյուղն ուներ եկեղեցի և վարժարան։ Բնա–կիչները տևղահանվել են առաջին հա–մաշխարհային պատերազմի տարիներին, նրանց մեծ մասը զոհվել Է, փրկվածները տարագրվել են օտար ևրկրներ;
ՋԻԲԵՆԵ, Զիբենեսոլ, Զ ի բ Ш- ն ա, գետ Տայկական լեռնաշխարհում։ Միանալով Արղնիին՝ կազմում է Արևմըա– յան Տիգրիսը։ Երկարությունը 78,5 կմ Է։ Սկիզբ է առնում Տայկական Տավրոսի արմ․ մասի հվ․ լանջերից։ Ակունքի շրջա–նում հոսում է ստալակսփտային բնական թունելով։ Սնումը ձնաանձրևային Է, հոր–դանում է մարտից մայիս։ Նկատելի ևն աշնանային և ձմեռային վարարումները։ Զ, այժմ կոչվում է Բևրկլինգյուլկարնեյն։
ՋԻԲԵՐ Նիկոլայ իվանովիչ (1844, Սու–դակ –* 1888, Ցալթա), ռուս տնտեսագետ, Մարքսի տնտեսական ուսմունքի առաջին պաշտպաններից ու պրոպագանդողներից։ Քաղաքատնտեսության մագիստրոս (1871), Կիեի համալսարանի պրոֆեսոր (1873– 1875)։ 1875-ին մեկնել է արտասահման և Լոնդոնում հանդիպել Մարքսի ու Էնգել– օի հետ (1881)։ Քննաղատել է նարոդնի–կական տեսությունը, պաշտպանել մարք–սիզմը Յու․ Գ․ ժուկովսկու, Բ․ Ն․ Չիչե– րինի հարձակումներից։ Սակայն Զ․ չհաս–կացավ մարքսիզմի էությունը, պրոլե– տարիատի համաշխարհային պատմական դերը, պրոլետարական հևղսոի ոխու–թյան անխուսափելիությունը։ Երկ․ Избр» экономические произведения, т* 1-2, М«, 1959* ձԻԳԱՆԱՅԻ ԼԵՌՆԱՆՑՔ, Արևելա–Պոն–տական լեռնային համակարգի Զի գա նա լեռնաշղթայի լեռնանցքը (1960 մ բարձ–րությամբ)։ Զ․ լ–ով անցնող Գյումուշխա– նե–Տրապիզոն խճուղին Թուրքիայի ներ–քին շրջանները կապում է Սև ծովի հետ։ ՋԻԳ&ԱԳ ՄԵՔԵՆԱ (ֆրանս․ zigzag – բեկյալ գիծ), կարի մէ*>ևնա, որը կատա–րում է զիգզագաձև թակալակար։ Վերջի–նիս մգդակակարերը տեղադրվում են միմ–յանց նկատմամբ անկյան տակ։ Զ․ մ–ով թակալակարում են ժանյակները, զար– դակարերը, կարում դետալների ծայրերը ևն? Զ․ մ–ի արագությունը 1 րոպեում մինչև 5000 մգդակ Է, թակալի լայնությու–նը՝ 10 մմ։
ՋԻԳՈՏ (հուն․ Zovcoxfe – իրար միացած), բջիջ, որն առաջանում է սեռական քշիշ– էւերի (գամետների) միաձուլման հետևան–քով (տես Բեղմնավորում)։ «Զ․» տերմինն առաջարկ ել է գերմ․ բուսաբան Է․ Սարաս– բուրգերը։ Ի տարբերություն գամետների Զ․ ունի քրոմոսոմների դիպլոիդ (կրկնա–կի) հավաք, բարձր կևնսունակությոլն։ Բեղմնավորությունից անմիջապես հետո Զ․ սկսում է զարգանալ կամ պատվում է ամուր թաղանթով (շատ սնկերի և ջրի–մուռների մոտ) և որոշ ժամանակ Փոխարկ–վում է հանգստացող սպորի՝ զիգոսպորի։ «&ԻԳՖՐԻԴԻ ԳԻԾ», գերմանական պաշտ–պանական ամլությունների համակարգ։ Կառուցվել է 1936–40-ին՝ Տոլանդիայից մինչև Շվևյցարիա ընկած սահմանային գոտում։ Ընդհանուր երկարությունը կազ–մում էր մոտ 500 կմ՝ 35–75 կմ խորու–թյամբ։ Տամակարգն ուներ ավելի քան 16 հզ․ վերերկրյա և ստորերկրյա պաշտ–պանական կառույցներ (կրակակետեր, հը– րամանատարական դիտակետեր, պատըս– պարաններ և հակատանկային արգելք–ներ)։ «Զ․ գ․» պետք է ելակետ ծառայեր հարձակման համար, հնարավորություն տար զորքերին մանևրելու, իսկ ևարկ եղած դեպքում՝ պաշտպանվելու։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից (1939– 1945) ևետո դաշնակցային զորքերը հիմ–նովին ավերեցին «Զ․ գ․»-ի վերերկրյա շինությունները, իսկ ստորերկրյա կա– ռույցնևրի մի մասը պահպանվել և օգտա–գործվում է ռազմ, նպատակով։
