թյուն, որի գլխավոր դրույթները շարա–դրված են Ֆ․ էնզելսի «Տեղափոխությունը և հակահեղափոխությունը գերմանիա– յամ» աշխատության մեջ։ Ֆ․ էնգելսը գրում է․ «Ապստամբությունը արվեստ է# ճիշտ այնպես, ինչպես և պատերազմը, ինչպես և արվեստի մյուս տեսակևերը։ Այև ենթարկված է որոշ կանոնների, որոնց անտեսումը դեպի կործանում է տանում դրանք անտեսող կուսակցությանը․․․» (Մարքս Կ․ ն Էնգելս Ֆ․, Ընտիր երկ․, հ․ 1, 1972, Էջ 511)։ Զարգացնե–լով Զ․ ա–յան մասին տեսությունը՝ Վ․ Ի․ Լենինը բացահայտեց, որ այն բանվոր դասակարգի կողմից քաղ․ իշխանության գրավման առավել հավանական միջոցն է, կազմակերպված ձևը, միաժամանակ նշելով, որ բոլոր դեպքերում չէ, որ այն պարտադիր է սոցիալիզմի համար մզվող պայքարում։ Լենինը հակահարված է տվել Զ․ ա–յան մասին մենշնիկյան, այսպես կոչված, պասսիվության տեսությանը, ըստ որի, Զ․ ա․ դիտվել է իբրև տարերային պրոցես։ Մարքսիզմ–լենինիգմը դեմ է ռեֆորմիստների այն պնդումներին, թե ռազմ, տեխնիկայի զարգացման պայ–մաններում Զ․ ա․ կորցրել է իր վաղեմի նշանակությունը և գտևում Է, որ այն նոր խնդիրներ է դնում հեղափոխականների առջև՝ բանակի գրավումը հեղափոխու–թյան կողմը։ Զ․ ա–յան կազմակերպման գործում մեծ դեր ունի պրոլետարական հեղավախական կուսակցությունը։ Զ․ ա–յան իրականաց–ման դասական օրինակ էր 1917-ի Տոկտեմ– բերյան ապստամբությունը Պետրոգրա– դում։ Զ․ ա–ները կարող են հաղթանակել միայն այն դեպքում, երբ տեղի են ունե–նում կամ անմիջական հեղւաիոխական իրադրության պայմաններում, կամ ծա–վալվող հեղափոխության ընթացքում։ Տե–ղափոիսսկւսն իրադրության բացակայու–թյան դեպքում Զ․ ա–յան կազմակերպ–ման ամեն մի Փորձ անհաջող վախճան կանննա Ն․ մնծ վնաս կպա աճ առի հեղա–փոխական շարժմանը։ Աշխատավորական մասսաները Զ․ ա․ օգտագործում են ընդ–դեմ կապիտալի, հանուն ազգային–ազա– տագրական պայքարի հաղթանակի։ Առանձնապես ուշագրավ են Ռումինիայի 1944-ի օգոստ․ 23-ի, Բուլղարիայի 1944-ի սեպտ․ 9-ի, Պրագայի 1945-ի մայիսի 9-ի Զ․ ա–ները, որոնք ուղղված էին ֆաշիզմի դեմ։ Արդի պայմաններում նշանակալիո–րեն աճել են այն հնարավորությունները, որոնց հիման վրա բանվոր դասակարգը առանց Զ․ ա–յան ու քաղաքացիական կռիվների, խաղաղ ճանապարևով կարող է նվաճել քաղ․ իշխանությունը։ Ընդ որում, այստեղ նս համակցվում են բռնի և խա–ղաղ միջոցները (ձևերը)։ Մարքսիստական կուսակցությունները ժխտում են չինա–կան և այլ «ձախ» տեսաբաևևերի այև հա– յացքը, ըստ որի, «հրացանով է ծնվում իշխանությունը» և Զ․ ա–ներն ու քաղա–քացիական կռիվները հեղաՓոխական պայքարի միակ միջոցն են։ Մարքսիստ–ները Զ․ ա․ դիտում են որպես քաղ․ իշ–խանության գրավման կարևորագույն մի–ջոց, երբ խաղաղ ճանապարհով անհնար է այն գրավել, երբ տիրող հետադեմ դա–սակարգերը դիմում են բռնության։ Գրկ․ Էնգելս Ֆ․, «Դասակարգային պայքարը Ֆրանսիայում 1848-ից մինչև 1850 թվականը», Կ․ Մարքսի աշխատության ներա–ծությունը, Մարքս Կ․ (ւ Էնգելս Ֆ․, Ընտիր երկ․, հ․ 1, Ե․, 1972։ Լենին Վ․ Ի․, Ի՜նչ անել, Երկ․, հ․ 5։ Ն ու յ ն ի, Երկու տակ–տիկա, Երկ․, հ․ 8։ Նույնի, Մարքսիզմը և ապստամբությունը, Երկ․, հ․ 26։ Программ–ные документы борьбы за мир, демократию и социализм, М․, 1961․
ԶԻՆՎԱԾ ՉԵԶՈՔՈՒԹՅՈՒՆ, տես Չեզո–քություն ։
ԶԻՆՎԱԾ ՈՒԺԵՐ, պետության կարևորա–գույն զինված կազմակերպություն։ Զ․ ու–ի կոչումը, խնդիրները, կառուցման սկըզ– բունքները, անձնակազմի ուսուցումն ու դաստիարակությունը պայմանավորված են հասարակական, պետ․ կարգով և պետու– թյաև քաղաքականությամբ։ Իմպերիա–լիստական պետությունների Զ․ ու․ բուր–ժուազիայի դասակարգային տիրապետու–թյան գործիքն են երկրի ներսում, արտա–քին թշնամիներից պաշտպանվելու, այլ պետություններ զավթելու, գաղութային ժողովուրդներ ստրկացնելու և հարըս– տահարևլու միջոց, նաև արտաքին քաղա–քականություն վարելու գլխավոր հենա–րան։ Սովետական Միության ն սոցիա–լիստական մյուս պետությունների Զ․ ու․ կոչված են պաշտպանելու սեփական երկ–րի և սոցիալիստական համագործակցու– թյաև հեղափոխական նվաճումներն ու անվտանգությունը, ընդհանուր խաղաղու–թյունը։ Արդի Զ․ ու․ կազմված են ցամա–քային (բանակ), ստրատեգիական նշա–նակության, ևրթիռային, հակաօդային պաշտպանության զորքերից, ռազմաօդա– յին ուժերից և ռազմածովային նավատոր–մից։ Դրանք իրենց հերթին բաղկացած են զորատեսակներից և ևատուկ զորքերից։ Զ․ ու–ի ծագումը կապված է հասարա–կությունը դասակարգերի բաժանվելու ն պետության առաջացման հետ։ Նրանց զարգացումը, սպառազինումը, տակտի–կան ու ստրատեգիան պայմանավորված են տվյալ երկրի սոցիալ–տնաեսական պայմաններով։ «Ոչ մի բան այնքան կախ–ված չէ տնտեսական պայմաններից, որ–քան հենց բանակն ու նավատորմը» (Էնգելս Ֆ․, Անտի–Դյուրինգ, 1967, Էջ 221)։ Մտրկատիրական պետությունների Զ․ ու* կազմված էին ռազմ, առաջնորդների կամ թագավորների մարտական ջոկատ– ներից և ազատևերի աշխարհազորից։ Ավելի ուշ երևաև եկան մշտական բանակ–ներ։ Եգիպտոսում, Տունաստանում, Տռո– մում և այլուր ստեղծվեցիև ռազմածովա–յին նավատորմներ։ Ցամաքային զորքե–րի հիմնական տեսակները հետհակն ու հեծելազորն Էին։ Վերջինս օժանդակ դեր Էր խաղում։ Մպառազինության տեսակ–ներն էին թուրը, նիզակը, նետն ու աղեղը, պարսատիկը ևև։ Զարգացած ստրկատի–րական պետությունների բանակներում՝ նաև նետող ու պարիսպ քանդող մեքենա–ները։ (Տես Զենք)։ Վաղ և զարգացած ֆեոդալիզմի շրջա–նում Արևմտյան Եվրոպայում բնատնտե– սության տիրապետումն ու պետ․ ապարա–տի թուլությունը բացառում էին մշտական բանակ պահելու հնարավորությունը, յու–րաքանչյուր ֆեոդալ ուներ իր զինված ջոկատները։ Կիհյան Ռուսիայում (IX– XI դդ․) Զ․ ու․ բաղկացած էին իշխաննե–րի զորագնդերից (դրուժինաներ) և ժող․ աշխարհազորից, երբեմն օգտագործվում էին վարձկանները (վարյագներ, թյուրք, ցեղեր)։ Ֆեոդալական մասնաավածու– թյան ժամանակ (XII– XIII դդ․) իշխաննե–րի զորքերի հիմնական մասը նրանց վա–սալների (բոյարներ) ջոկատներ Էին, որոնց միանում էր նան աշխարհազորը՝ արշավանքների ժամանակ։ Արնելքի պե–տությունները (արաբ․, սելջուկ, թաթար– մոնղոլ, թուրք․) ունեին ավելի մեծ (մինչն մի քանի հարյուր հզ․) ու մարզված բա–նակներ և աչքի Էիև ըևկևում ավելի կուռ կազմակերպությամբ։ XV–XVI դդ․ ապրաևքա–դրամական հարաբերությունների զարգացման, քա–ղաքների առաջացման, կենտրոնացված պետությունների կազմավորման զուգըն–թաց, Արևմտյան Եվրոպայում առաջ եկան պրոֆեսիոնալ վարձու բանակներ։ XVII– XVIII դդ․ Եվրոպայի մի շարք երկրներում (Ֆրանսիա, Ավստրիա, Շվեյցարիա, Պրու– սիա, Անգլիա, Իսպանիա ևն) ստեղծվում եև ազգային մշսական բանակներ։ Զ, ու․ ստանում են ավելի կուռ կառուցվածք (բրիգադներ, գնդեր, գումարտակներ, վաշ–տեր և հեծելավաշտեր)։ XVII դ․ h XVIII դ․ սկզբին Ռուսաստաևում ստեղծվում են կանոնավոր բանակ և նավատորմ, մըտ– ցըվում է զիևվորևերի հավաք հարկատու դասից, գլխավորապես՝ գյուղացիությու– նից։ Կարմիր բանակի առաջին զորամասե–րից մեկը (1918)
