Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 3.djvu/9

Այս էջը սրբագրված է

գական փոփոխականությունը։ Գ–ի հիմնական օրենքները բացահայտել է չեխ բնախույզ Գ․ Մենդելը (1865) սիսեռի առանձին սորտերը խաչաձևելիս։ Սակայն նրա փորձերի սկզբունքային արդյունքնևրը գիտության մեջ գնահատվեցին միայն 1900-ական թթ․, երբ հոլանդացի Խ․ դե Ֆրիզը, գերմանացի Կ․ Կորենսը և ավստրիացի Է․ Չերմակը երկրորդ անգամ բացահայտեցին հատկանիշների ժառանգական օրենքները։ Այդ ժամանակից Գ․ սկսեց բուռն զարգանալ, որի համար որոշիչ դեր խաղաց հիբրիդոլոգիական անալիզի մեթոդը։ Գ–ի զարգացման առաջին տասնամյակում բջջաբանության և հիբրիդոլոգիական անալիզի միջոցով ուսումնասիրվեցին քրոմոսոմների վարքը բջջի բաժանման պրոցեսում (տես Միտոզ), սեռական բջիջների հասունացումը (տես Մեյոզ) և բեղմնավորումը, որոնց տվյալների միավորումով ստեղծվեց ցիտոգենետիկան։ Վերջինս մեյոզի պրոցեսում հատկանիշների ժառանգման օրինաչափությունները կապում է քրոմոսոմների վարքի հետ և հիմնավորում ժառանգականության քրոմոսոմային ու գենի՝ որպես ժառանգականության նյութական միավորի, տեսությունները։ Քրոմոսոմային տեսությունը բացատրել է ճեղքման պրոցեսը՝ անկախ սերնդում հատկանիշների ժառանգումից և հիմք է հանդիսացել կենսաբանական երևույթների մեկնաբանման համար։ ժառանգականության քրոմոսոմային տեսության հիմնավորման գործում կարևոր դեր խաղացին ամերիկացի գենետիկ Թ․ Մորգանը (1911) և նրա աշխատակիցները։ Գ–ի զարգացմանը մեծապես նպաստեց ռենտգենյան ճառագայթների մուտագեն (ժառանգականությունը փոփոխող) ազդեցության հայտնաբերումը։ Ապացուցվեց գենի փոփոխականության մեծացումը միջավայրի պայմանների ազդեցության տակ։ Ռադիացիոն և քիմիական մուտագենեզի վերաբերյալ աշխատանքները խթանեցին գենի նուրբ կառուցվածքի հետազոտումը։ Ա․ Ս․ Սերեբրովսկին և Ն․Պ․ Դուբինինը ապացուցեցին գենի բաժանելիությունը և տվեցին գենի ենթամիավորներից կազմված լինելու տեսությունը։ Գ–ի զարգացման առաջին փուլում կարևոր նշանակություն ունեցան Ս․ Ա․ Չետվեբիկովի և Ն․ Ի․ Վավիլովի ուսումնասիրությունը, ինչպես նաև Գ․ Դ․ Կարպեչենկոյի և Ի․ Վ․ Միչուրինի՝ բույսերի հեռավոր հիբրիդացման տեսությունը։ 40-ական թթ․ գենետիկական հետազոտությունների համար վիրուսների և միկրոօրգանիզմների օգտագործումը, ինչպես նաև քիմիայի, ֆիզիկայի և մաթեմատիկայի մեթոդների կիրառումը սկիզբ դրեցին ու խթանեցին մոլեկուլային գենետիկայի զարգացմանը։ ժամանակակից Գ–ում առանձնացել են նոր ուղղություններ, ընդ որում մարդու Գ․ և նրա առանձին բաժինը՝ բժշկական Գ․, տեսական ու գործնական կարևոր նշանակություն ունեն։ Գենետիկական մոդելային հետազոտություններում լայնորեն օգտագործվում են կենդանիների և բույսերի (դրոզոֆիլ, առնետ, մուկ, եգիպտացորեն են) հատուկ ստեղծված գծեր և միկրոօրգանիզմների, վիրուսների նոր շաամներ։ Լայնորեն կիրառվում են կենսաքիմիական, բջջաքիմիական մեթոդները, օպտիկական, էլեկտրոնային մանրադիտակները, ցիտոֆոտոմետրը ևն։

Գ–ի արմատական դրույթներից մեկն այն է, որ օրգանիզմների զարգացման և հատկությունների ժառանգման ինֆորմացիան պարունակվում է գլխավորապես քրոմոսոմների մոլեկուլային կառուցվածքներում, որոնք գտնվում են օրգանիզմի բոլոր բջիջներում և ծնողներից փոխանցվում են սերունդներին։ ժառանգականության պրոցեսներում կարևոր դերը պատկանում է բջջի կորիզին։ Գ–ի հիմնական սկզբունքներից մեկը ժառանգական գործոնների դիսկրետությունն է (ընդհատվելիությունը), որը որոշում է հատկությունների ու հատկանիշների զարգացումը։ Ծնողական անհատների հատկանիշները խաչաձևման ժամանակ չեն ոչնչանում և չեն խառնվում։ Տիբրիդային առաջին սերնդի անհատների մոտ այդ հատկանիշներն ի հայտ են գալիս կամ ամբողջովին կամ միջանկյալ ձևով, իսկ հաջորդ սերունդներում՝ որոշակի փոխհարաբերություններով։ Դա առաջին անգամ ցույց է ավել Գ․ Մենդելը։ Սիսեռի տարբեր սորտերը (դեղին և կանաչ շաքիլներով) խաչաձևելիս նա նկատել էր, որ հիբրիդային առաջին սերնդի բոլոր սերմերն ունեցել են դեղին շաքիլներ։ Երկրորդ սերնդի սերմերը, որոնք ստացվել էին առաջին սերնդի բույսերի ինքնափոշոտումից, ունեցել ևն դեղին և կանաչ շաքիլներ (1։3 հարաբերությամբ)։ Այդ երևույթը կոչվում է ճեղքում։ Հատկանիշը, որն առաջին սերնդում ճնշում է հակառակ հատկանիշին (շաքիլների դեղին գույնը), կոչվում է դոմինանտ, ճնշված հատկանիշը (շաքիլների կանաչ գույնը)՝ ռեցեսիվ։ Օրգանիզմները, որոնք ունեն միայն դոմինանտ (AA) կամ միայն ռեցեսիվ (aa) հատկանիշները պայմանավորող գեներ, կոչվում են հոմոզիգոտ, իսկ և՛ դոմինանտ, և՛ ռեցեսիվ հատկանիշի գեներ պարունակողները (Aa)՝ հետերոզիգոտ։ Միևնույն գենը կարող է ազդել օրգանիզմի ոչ թե մեկ, այլ մի շարք հատկանիշների վրա (պլեյոտրոպիա), միաժամանակ յուրաքանչյուր հատկանիշի զարգացում պայմանավորված է ոչ թե մեկ, այլ բազմաթիվ զեներով (պոլիմերիա)։ Գ–ական համակարգերում գենի ֆունկցիան և նրա ազդեցությունը ֆենոտիպի վրա կախված է գենետիկական համակարգում նրա ֆիզիկական տեղադրությունից, մնացած գեների միագումարությունից և արտաքին պայմաններից։ Ժառանգական ինֆորմացիայի հաղորդման հիմքը կազմող մոլեկուլային կառուցվածքներն ու պրոցեսները բացահայտելուց հետո պարզվեց, որ գեները հսկում են բջիջներում կատարվող սպիտակուցի սինթեզի պրոցեսը և գենային մուտացիաները տանում են դեպի սպիտակուցների քիմիական բաղադրության փոփոխություն։ Գենետիկական ինֆորմացիայի նյութական կրողը դեզօքսիռիբոնուկլեինաթթուն է (ԴՆԹ), որը պարունակվում է բոլոր օրգանիզմների քրոմոսոմներում, բացի որոշ վիրուսներից, որոնք պարունակում են ռիբոնուկլեինաթթու (ՌՆԹ) (տես Նուկլեինաթթուներ)։ 

Անհատների ժառանգական բազմազանությունն ստեղծվում է մի կողմից, խաչաձևման ժամանակ գեների ռեկոմբինացիայի, իսկ մյուս կողմից հենց իրենց՝ գեների փոփոխության, այսինքն մուտացիայի հետևանքով։ Տարբերվում են մուտացիայի հետևյալ հիմնական տիպերը՝ գենոմային, քրոմոսոմային և կետային։ Նրանցից կետային մուտացիաներն էվոլյուցիայի և սելեկցիայի համար առանձնահատուկ նշանակություն ունեն։ Մուտացիոն հատկությամբ օժտված են օրգանիզմի ինչպես սեռական, այնպես էլ սոմատիկ բջիջների գեները։ Մուտացիաները մեծ մասամբ ռեցեսիվ են և անբարերար ազդեցություն են ունենում օրգանիզմի վրա՝ դարձնելով նրանց լրիվ կամ մասնակի անկենսունակ։ Ուժեղ մուտագեն ազդեցությամբ օժտված են բոլոր իոնիզացնող, ուլտրամանուշակագույն ճառագայթները և քիմիական մի շարք նյութեր։ Մենդելի հայտնաբերած ճեղքման օրինաչափությունները ցույց տվեցին, որ օրգանիզմում ծագող ռեցեսիվ մուտացիաները չեն անհետանում, այլ հետերոզիգոտ վիճակում պահպանվում են պոպուլյացիաներում։ Գ․ հիմնավորում է այն դրույթը, որ գենոտիպը որոշում է օրգանիզմի ռեակցիաների նորման միջավայրում։ Այդ նորմայի սահմաններում միջավայրի պայմանները կարող են ազդել օրգանիզմների անհատական զարգացման վրա, փոփոխել նրանց մորֆոլոգիական և ֆիզիոլոգիական հատկանիշները, այսինքն առաջ բերել մոդիֆիկացիա (տես Մողիֆիկացոււմ)։ Գենետիկական հետազոտությունները ցույց տվեցին նաև մուտացիոն պրոցեսի մեկուսացման, միգրացիայի, հիբրիդացման, ինչպես նաև գենետիկաավտոմատային պրոցեսների դերը պոպուլյացիաների էվոլյուցիոն դիվերգենցիաներում և տեսակառաջացման մեխանիզմներում։ Այսպիսով, Գ–ի տվյալները հաստատեցին Դարվինի էվոլյուցիոն տեսության հիմնական դրույթները, բացահայտեցին ժառանգականության և փոփոխականության նոր օրինաչափություններ, որոնց հիման վրա ընտրությամբ ստեղծվել և ստեղծվում են կենդանի օրգանիզմների անընդհատ Փոփոխվող անթիվ տեսակներ։ Գ–ի կողմից հաստատված օրինաչափությունները ցույց են տալիս, որ ընտրությունն արդյունավետ է, երբ այն հենվում է պոպուլյացիայում անհատի ժառանգական տարատեսակությունների վրա, և որ ֆենոտիպը ոչ միշտ է համապատասխանում գենոտիպին։ Գ․ շատ կարևոր է սելեկցիայի համար, հիբրիդացման և ընտրության հիման վրա սովետական սելեկցիոներները ստեղծել են հացահատիկային, տեխնիկական և այլ կուլտուրաների նոր սորտեր։ Գործնական մեծ նշանակություն ունեն փորձառական պոլիպլոիդայի մեթոդները, որոնցով ստեղծվել են բարձր բերքատվությամբ շաքարի ճակնդեղի, հնդկացորենի, անկորիզ ձմերուկի արիպլոիդ հիբրիդներ։ Գ–ի․ նվաճումների վրա են հիմնված գենետիկորեն կարգավորվող հետերոզիսի մեթոդները, որոնց միջոցով ստացված հիբրիդային եգիպտացորենի բերքատվությունը