ջորդող հարվածների միջև ընկած ժամա– նակամիջոցում էլեկտրոնները արտաքին դաշտում հասցնում են անհրաժեշտ էներ– գիա ձեռք բերել՝ գազի չեզոք մոլեկուլ– ները իոնացնելու համար: Ցածր ճնշման պայմաններում պարպման հեղեղային ռե– ժիմը կարող է ընթանալ նույնիսկ լարման փոքր արժեքների դեպքում: Երբ պարտ– ման հոսանքի ուժը հասնում է որոշակի մեծության, է. պ. ի վիճակի է լինում ինքն իրեն պահպանել (էլեկտրական դաշտում արագացված էլեկտրոններն ու իոնները կաթոդից նոր էլեկտրոններ են կորզում, որոնք ապահովում են հեղեղի հետագա զարգացումը), սկսվում է ինքնուրույն պարպման փուլը, կամ, այլ կերպ ասած, գազի «ծակում» է տեղի ունենում, որն ուղեկցվում է տեսանելի լույսի արձակու– մով: Մի քանի տասնյակ մմ սնղ. ս. ճընշ– ման դեպքում, հեղեղային «ծակումից» հետո, է. պ. ընդունում է մարմրող պարպման տեսք, որին հատուկ է լուսավոր և մութ տիրույթների հերթափո– խությունը: Մթնոլորտային ճնշման տակ էլեկտրական դաշտի բաշխումը խիստ անհամասեռ է դառնում: Այդ պայմաննե– րում գազի «ծակումը» տեղի է ունենում ճյուղավորվող նեղ ստրիմերների երկա– րությամբ. է. պ–ման այդ տեսակը կոչվում է էլեկտրական կայծ: Մեծ մասշտաբի էլեկտրական կայծի օրինակ է բնական պայմաններում դիտվող կայծակը: Եթե մարմրող պարպման ժամանակ պայման– ներ ստեղծվեն էլեկտրական հոսանքի հետագա աճի համար, ապա այն կարող է ձևափոխվել աղեղային պարպման (տես էւեկ՜սէրական աղեղ), որի բնորոշ հատ– կանիշը գազով անցնող հոսանքի հակա– դարձ կախումն է լարման մեծությունից: Մեծ կորություն ունեցող էլեկտրոդների շուրջը տեղի է ունենում, այսպես կոչված, պսակաձև պարպում, որը պայ– մանավորված է էլեկտրական դաշտի խիստ անհամասեււությամբ: Կայծային և պսա– կաձև պարպմանը բնույթով շաւո նման է վրձնաձև պարպումը, որը կազմված է մեծ թվով կարճ, լուսավոր թելիկներից: հատուկ խումբ են կազմում բարձր հաճախականության է. պ–ները: Որոշ դեպքերում դրանք նմանվում են հաստատուն հոսանքի է. պ–ներին և, համապատասխանաբար, դիտվում են իբ– րև բարձր հաճախականության աղեղա– յին, պսակաձև կամ այլ տեսակի պար– պում: Գերբարձր հաճախականություն– ների պայմաններում տեղի է ունենում ջահային պար պ ու մ, որը հա– մապատասխան նմանակը չունի հաստա– տուն հոսանքի դեպքում: է. պ. գազերում կարող է տեղի ունենալ նաև բաիձր հա– ճախականության մագնիսական դաշտի ազդեցությամբ: է. պ–ման բազմատեսակ ձևերը և հատ– կությունները գործնական լայն կիրառու– թյուն ունեն տեխնիկայի տարբեր բնագա– վառներում (ռադիոտեխնիկա, էլեկտրա– տեխնիկա, լուսատեխնիկա ևն): է. պ–ման միջոցով ստացվում է կառավարվող ջեր– մամիջուկային ռեակցիայի համար ան– հրաժեշտ բարձր ջերմաստիճանը, իրա– գործվում է գազի մոլեկուլների և ատոմ– ների գրգռումը, որը հիմք է ծառայում գազային քվանտային գեներատորների ստեղծման համար: Կ. Քոչարյան
ԷԼԵԿՏՐԱԿԱՆ ՌԵԱԿՏՈՐ, ինդուկտի– վության կոճ, ծառայում է կարճ միացման հոսանքի ուժը սահմանափակելու և հզոր էլեկտրական ցանցերի սնող կողմում էլեկտրական լարման տրված մակարդա– կը պահպանելու համար: Քանի որ է. ռ–ի ինդուկտիվ դիմադրությունը զգալի չաֆով փոքր է բեռնվածքի ինդուկտիվ դիմադրությունից, շղթայում հոսանքի աղբյուրի և բեռնվածքի միջև հաջորդա– բար միացված է. ռ. գրեթե չի ազդում շղթայի հոսանքի ուժի վրա: էլեկտրա– հաղորդման գծերում կարճ միացման դեպ– քում է. ռ. սահմանափակում է կարճ միաց– ման հոսանքի ուժը: է. ռ. կիրառվում է 6–35 կվ լարման էլեկտրական ցանցե– րում:
ԷԼԵԿՏՐԱԿԱՆ ՏԱՏԱՆՈՒՄՆԵՐԻ ԴԵՆԵ–
ՐԱՑՈՒՄ, տես Ինքնատատանումներ:
ԷԼԵԿՏՐԱԿԱՆ ՑԱՆՑ, բաղկացած է էլեկ– տրական գծերից, ենթակայաններից, բաշ– խիչ և Փոխարկիչ կետերից, որոնք էլեկ– տրակայանները կապում են սպառիչնե– րին: է. ց–երը լինում են Փոփոխական և հաստատուն հոսանքի: Փոփոխական հո՝ սանքի է. ց–ի հաճախականությունը ԱԱՀՄ–ում 50 հց է, ԱՄՆ–ում՝ 60 հց: Այս ցանցերը լինում են միաֆազ կամ եռա– ֆազ: հաստատուն հոսանքի է. ց. հիմնա– կանում կիրառվում է գունավոր մետա– լուրգիայում, քաղաքային և երկաթուղա– յին էլեկտրական տրանսպորտում (վեր– ջինում օգտագործվում է նաև փոփոխա– կան հոսանք) ևն: է. ց–երը լինում են ցածր (մինչև 1000 վ) և բարձր (1000 է/-ից ավե– լի) լարման: Ներքին է. ց–երը կատարվում են մեկուսացված լարերով, էլեկտրական քուղերով, էլեկտրական մալուխներով, մերկ լարերով ու էլեկտրական դողերով: Արտաքին էլեկտրական ցանցերը բաղկա– ցած են ստորգետնյա և ստորջրյա էլեկ– արամալուխային կամ օդային էլեկարա– հաղորդման գծերից: Ըստ իրենց նշանա– կության է. ց–երը լինում են տարան– ց ու մ ա յ ի ն՝ օդային գծեր (միմյանց են կապում առանձին խոշոր էներգահա– մակարգեր), սնող (էլեկտրական էներ– գիան սնող աղբյուրներից հասցնում են տրանսֆորմատորային և բաշխիչ ենթա– կայաններին), բաշխիչ (սնում են առանձին սպառիչների կամ սպառիչ են– թակայանների): Լինում են բաց (շառավը– ղային), կիսաՓակ և փակ (նկ.), ինչպես նաև տեղական և շրջանային է. ց–եր: Տեղական է. ց–երը ընդգրկում են 35 կվ և ավելի ցածր լարման, իսկ շրջանային ցանցերը՝ 35 կվ–ից բարձր լարման գծեր: Լ. Եղխսզարյան
ԷԼԵԿՏՐԱԿԱՆ ՕՁԱՁՈՒԿ (Electrophorus electricus), ծածանակերպերի կարգի Electrophoridae ընտանիքի ձուկ: Մարմի– նը օձանման է, առանց թեփուկների, եր– կարությունը՝ 1–1,5 ւ/, քաշը՝ մինչև 20 կգ: Անալ անցքը գտնվում է կոկորդի վրա: Մարմնի կողքերին ունի էլեկտրա– կան օրգաններ: Մեջքային և փո– րային լողակները բացակայում են: է. օ. տարածված է Կենտրոնական և հարա– վային Ամերիկայի քաղցրահամ ջրերում: Մնվում է մանր ձկներով: Միսն օգտագործ– վում է որպես սնունդ:
ԷԼԵԿՏՐԱԿԱՆՈՒԹՏՈՒՆ, էլեկտրական լիցքեր և դրանց հետ կապված էլեկտրա– մագնիսական դաշտեր, ավելի լայն իմաս– տով՝ էլեկտրական լիցքերի գոյությունը, շարժումն ու փոխազդեցությունը դրսե– վորող բազմազան երևույթների ամբող– ջությունը: «է.» տերմինի բովանդակու– թյունը ֆիզիկայի և տեխնիկայի զարգաց– ման պրոցեսում զգալի փոփոխություն– ների է ենթարկվել: էլեկտր ՞ւկան և մագ– նիսական պարզագույն երևույթները հայտնի էին դեռ վաղ հնադարում, առա– ջին տեղեկությունները կապված էին մար– մինների «էլեկտրականացման» հետ: Օրի– նակ՝ շփելիս սաթն ընդունակ է դառնում ձգելու թեթև առարկաները: Մաթը հուն, կոչվում է «էլեկտրոն» (riXexTpov), և անգ– լիացի ֆիզիկոս Ու. Գիլբերտը , 1600-ին առաջարկեց «է.» տերմինը: Գիլբերտն առաջինը սահմանազատեց էլեկտրական և մագնիսական ազդեցությունները, հաս– տատեց մագնիսական բևեռների գոյու– թյունն ու անբաժանելիությունը, հայտ– նագործեց մակածված մագնիսացումը. XVIII դ. վերջին հայտնագործվեց էլեկ– տրաստատիկայի հիմնական օրենքը: Հ. Կավենդիշը (1773) և Շ. Կուլոնը (1785) հաստատեցին, որ լիցքավորված երկու մարմինների փոխազդեցության ուժը հակադարձ համեմատական է դրանց հե– ռավորության քառակուսուն (տես Կորո– նի օրենք): է–յան քիմ. և կոնտակտային աղբյուրների (Լ. Գալվանի, 1791, Ա. վոլ– տա, 1794) և էլեկտրական հոսանքի հայտ– նադործումը է–յան ուսմունքի պատմու– թյան մեջ նոր փուլի հիմք դրեց: Սկսվեց ^էլեկտրական հոսանքի և նրա ֆիզիոլո– գիական; քիմ. և ջերմային ազդեցություն– ների ինտենսիվ ուսումնասիրությունը: Իրարից անկախ, Ջ. Ջոուլը (1841) և է. Լեն– ցը (1842) ցույց տվեցին, որ հոսանքակիր հաղորդիչում անջատված ջերմության քա– նակը համեմատական է հոսանքի ուժի քառակուսուն և հաղորդչի դիմադրությա– նը (տես Զոոււ–Լենցի օրենք): Դանիացի ֆիզիկոս Տ. էրստեդը 1820-ին բացահայ– տեց է–յան և մագնիսականության ուղղա– կի կապը: Տենց նույն ժամանակ էլ Ա. Ամ– պերը հայտնագործեց հոսանքների փոխ– ազդեցության ուժերը: Այնուհետև նա ցույց տվեց, որ հաստատուն մագնիսների հատկությունները կարող են բացատրվել այն ենթադրությամբ, թե մագնիսացած մարմինների մոլեկուլներում էլեկտրական հոսանքներ են շրջանառում: Մինչև XX դ. 2-րդ քառորդը համարվում էր, որ բոլոր դեպքերում մագնիսական դաշտի սկզբնաղ– բյուրը շարժվող էլեկտրական լիցքերն են. սակայն նման պատկերացումն անբավա– րար էր: ժամանակակից ֆիզիկան հաս– տատեց տարրական մասնիկների (առա– ջինը՝ էլեկտրոնի) սպինային մագնիսա– կան մոմենտի առկայությունը, որը չի կարելի բացատրել միայն լիցքերի շար– ժումով: XIX դ. 2-րդ քառորդից սկսած է. արագ թափով մուտք գործեց տեխնիկայի բնա– գավառը: Մինչ այդ է. գործնական հատ ու կենտ կիրառություն ուներ (շանթար– գել, պարզունակ հեռագիր ևն): 20-ական
