կանության էլեկտրամագնիսական ալիք– ների համար: Մասնավորապես, այդ տե– սությունն անկարող եղավ բացատրել էլեկտրամագնիսական ալիքների կլանու– մըն ու ճառագայթումը, Քոմփթոնի էֆեկ– էլեկտրոն–պոգիտրոն զույգի առաջա– ցումը և մի շարք այլ երևույթներ, որոնք իրենց հիմնավորումը գտան դաշտի քվան– տային տեսության շրջանակներում՝ քվան– տային էչեկտրադինամիկայում, որտեղ լիցքավորված համակարգերի և վակուումի քվանտամեխանիկական նկարագրությա– նը զուգընթաց, տրվում է է. դ–ի մասնի– կային նկարագրությունը: Այդ անցումը կատարվում է քվանտացման եղանակով, դա նշանակում է, որ co հաճախականու– թյամբ է. դ ին համապատասխանության մեջ է դրվում լույսի մասնիկների՝ ֆոտոն– ների մի համախումբ, որոնցից յուրաքան– չյուրը շարժվում է c արագությամբ, ունի հանգստի զրոյական զանգված, հա էներ– գիա, hk շարժման քանակ (հ–ը Պլանկի հաստատունն է, k= –) և 1-ի հավասար սպին: է. դ–ի ինտենսիվությունը համապա– տասխանում է ֆոտոնների թվին: Նյու– թական համակարգի և է. դ–ի փոխազդե– ցությունը համարժեք է այդ համակարգի և ֆոտոնների փոխազդեցությանը: Գրկ. OefiHMaH P., JI e ft t o h P., C 9Hflc M., OeiiHMaHOBCKHe jieioiHH no (J>n3HKe, nep. c amvi., b. 5–6, M., 1966; JI a h- flay JI. JI., JI h Փ ա h i; E. M., Teopua nojia, 6 H3n., Hcnp. h aon., M., 1973 (Teope^ THqecicaH 4>H3HKa, t. 2); Ն ու յ ն ի , 3jieKTpo- flHHaMHKa cnjionrabix cpefl, M., 1959. Ա. Ամւսաոննի
ԷԼԵԿՏՐԱՄԱԳՆԻՍԱԿԱՆ ԻՆԴՈՒԿՑԻԱ, մագնիսական դաշտի փոփոխության հետևանքով հաղորդիչ փակ կոնտուրում էլեկտրական հոսանքի (ինդուկցիոն կամ մակածված հոսանք) առաջացման երևույթը: Ինդուկցիոն հոսանք ստեղծող էլեկտրաշարժ ուժը կոչվում է ինդուկցիայի էլշու: է. ի. հայտնագործել է Մ. Ֆարադեյը: հիմնվելով այն փաստի վրա, որ էլեկտրական հոսանքը մագնիսական դաշտ է ստեղծում, Ֆարադեյը նպատակ էր դրել մագնիսական դաշտն օգտագործել էլեկտրական հոսանքի ստացման համար: Այդ բանը նրան հաջողվեց միայն 1831-ին, երկարատև (մոտ տասը տարվա) ուսումնասիրությունից ու պրպտումներից հետո: Ֆարադեյի նշանավոր փորձերը այն եզրակացությանը հանգեցրին, որ է. ի–ի երևույթը հնարավոր է միայն ու միայն այն դեպքում, երբ հաղորդիչ փակ կոնտուրով սահմանափակված մակերևույթում տեղի ունի մագնիսական ինդուկցիայի հոսքի փոփոխություն, ընդ որում ինդուկցիայի էլ– շուն (Ej) ուղիղ համեմատական է հոսքի ΔΦ փոփոխման արագությանը՝ Ej = –kΔΦ/Δt (ΔՓ–ն մագնիսական հոսքի փոփոխությունն է կոնտուրում Δt ժամանակում): Այս առնչությունն էլ հենց արտահայտում է է. ի–ի օրենքը (Ֆարադեյի օրենք): Համեմատականության k գործակիցը միավորների SI համակարգում հավասար է մեկի, իսկ CGS-ում՝ l/c-ի (c-ն լույսի արագությունն է վակուումում): Մինուս նշանը, ըստ Լենցի կանոնի, որոշում է ինդուկցիոն հոսանքի ուղղությունը: Ինդուկցիայի էլշու առաջանում է ինչպես հաստատուն Մագնիսական դաշտում շարժվող (կոնտուրն իր շարժման ժամանակ պետք է հատի մագնիսական ինդուկցիայի գծերը, գծերի երկայնքով շարժվելիս հոսքը չի փոխվի և էլշու չի առաջանա), այնպես էլ փոփոխական մագնիսական դաշտում գտնվող անշարժ կոնտուրում: Առաջին դեպքում ինդուկցիայի էլշուն հավասար է փակ կոնտուրով միավոր լիցքի տեղափոխման համար Լորենցի ուժի մագնիսական մասի, իսկ երկրորդ դեպքում՝ մրրկային էլեկտրական դաշտի (ժամանակի ընթացքում փոփոխվող մագնիսական դաշտը ստեղծում է մրրկային էլեկտրական դաշտ) ուժերի կատարած աշխատանքին: է. ի–ի երևույթի հայտնագործումը և հետագա ուսումնասիրությունը կարևոր նշանակություն ունեցան էլեկտրատեխնիկայի զարգացման համար: է. ի. ընկած է էլեկտրական հոսանքի գեներատորների, տրանսֆորմատորների աշխատանքի հիմքում: Գրկ. Калашников С. Г., Электричество, M., 1970 (Общий курс физики, 3 изд., т. 2, гл. 9). Ա. Դարբինյան
ԷԼԵԿՏՐԱՄԱԳՆԻՍԱԿԱՆ ՌԵԼԵ, էլեկ– տրական սարք, որտեղ հոսանքատար կոճի մագնիսական դաշտի ազդեցության տակ տեղաշարժվող խարիսխը փակում կամ բացում է իր կոնտակտներն էլեկտյւա– կան շղթայում: հաստատուն հոսանքով սնվող ռելեների մագնիսական համա– կարգը (միջուկը և խարիսխը) ձուլածո է, էլեկտրամագնիսական ռելե. /. միջուկ, 2. խարիսխ, 3. կոճ, 4. կոնտակտներ, 5. զսպա– նակ իսկ փոփոխական հոսանքի դեպքում՝ թերթավոր էլեկտրատեխնիկական պող– պատից: է. ռ–ների բազմազանությունը պայմանավորված է նրանց նշանակումով և պարամետրերով: Այդ պարամետրերն են՝ աշխատել ու ժամանակը (կոճի միացման ակնթարթից մինչև կոն– տակտների միացման կամ անջատման ակնթարթը), որը սովորական ռելեներում 0,005–0,1 վրկ է, իսկ ժամանակի ռելենե– րում՝ մինչև 30–40 ր, հետդարձի գործակիցը, որը հավասար է ռե– լեի անջատման և աշխատանքային հո– սանքների հարաբերությանը և գտնվում է 0,1–0,95 սահմաններում, կոն– տակտների թիվը՝ 1-ից 30, կոն– տակտների անջատման հզո– ր ու թ յ ու ն ը՝ 5-ից 500 վտ, կոճի հզորությունը՝ 0,01-ից 25 վտ: է. ռ–ները օգտագործվում են կառավարման և հեռուստակառավարման սխեմաներում, ավտոմատիկայի սարքերում, կապի հա– մակարգերում: Ռ. Մկրաչյան
ԷԼԵԿՏՐԱՄԱԳՆԻՍԱԿԱՆ ՓՈխԱձԴԵՏՈՒ
ԹՅՈՒՆ, բնության մեջ հայտնի հիմնական փոխազդեցություններից մեկը, հեռազ– գալ է և իրականացվում է էլեկտրամագնի– սական դաշտի միջոցով: Ըստ փոխազդե– ցության ուժի է. Փ. միջանկյալ տեղ է զբա– ղեցնում մյուս փոխազդեցությունների շարքում: էլեկտրամագնիսական դաշտի քվանտների՝ ֆոտոնների փոխազդեցու– թյունը լեպտոնների, մեզոնների և բա– րիոնների էլեկտրական լիցքի և մագնի– սական մոմենտի հետ պայմանավորում է այդ մասնիկների է. Փ. միմյանց հետ: Եթե է. փ–յան շնորհիվ առաջացած ուժերը ձգողական են, ապա երկու կամ ավելի թվով մասնիկներ կարող են կազմել կապ– ված վիճակ: Այդ հանգամանքն ընկած է մատերիայի հիմնական բաղադրիչ մա– սերի՝ ատոմների և մոլեկուլների գոյու– թյան հիմքում: Ցուրաքանչյուր նյութի քիմ. կառուցվածքը, ագրեգատային վի– ճակը և հատկությունները (ֆեռոմագնիսա– կանություն, գերհաղորդականություն ևն) պայմանավորված են էլեկտրոնների և միջուկների է. վւ–յամբ: է. Փ–յան՝ փոխազդեցությունների ամե– նալավ հետազոտված դասի տեսությունը կազմում է քվանտային էչեկտրադինա– միկայի առարկան: է, փ–յան ուժը որոշող a=-rr~= 1/137 (e-ն էլեկտրոնի լիցքն է, nc fr-ը՝ Պլանկի հաստատունը, c-ն՝ լույսի արագությունը) հաստատունի Փոքրությու– նը հնարավորություն է տալիս է. փ–յան տեսությունը կառուցել խոտորումների տե– սության (դաշտերի փոխազդեցությունը դիտվում է որպես թույլ խոտորում) մաթ. ապարատի հիման վրա: է. փ–յան տեսա– կան ուսումնասիրության արդյունքները մեծ ճշտությամբ համընկնում են փորձե– րից ստացված տվյալներին, ուստի այդ փոխազդեցության հետ կապված պրոցես– ների (ֆոտոն–ֆոտոնային ցրում, էլեկ– տրոնների, |ւ–մեզոնների, ֆոտոնների ցրումը նուկլոններից, ֆոտոնների առա– քումով ուղեկցվող տրոհումներ, ուժեղ Փոխազդող մասնիկների՝ հադրոնների ֆոտոծնումևն) հետազոտումը խիստ կարե– վոր է միկրոաշխարհի տարբեր երևույթ– ների կանխագուշակման ու բացատրու– թյան համար: Օրինակ՝ է. փ–յան օրենք– ներով տարբեր նյութերի ատոմներից a-մասնիկների ցրման Փորձնական տըվ– յալների վերլուծությունը հանգեցրեց ատո– մի միջուկի հայտնագործմանը: է. Փ–յամբ պայմանավորված պրոցես– ներում տեղի ունեն էներգիայի, իմպուլսի, շարժման քանակի մոմենտի, էլեկտրա– կան, բարիոնային, լեպտոնային լիցքերի պահպանման օրենքները, ի տարբերու– թյուն թույլ Փոխազդեցության, է. փ. պահ– պանում է նաև տարօրինակությունը, զույ– գությունը, սակայն խախտում է իզոտոպ սպինի պահպանումը, որը հատուկ է ուժեղ Փոխազդեցությանը: Գրկ. A x h e յ e p A.H., BepecTeij- khh B. B., KBaHTOBaa BJieKTpoflHHaMHica,
