3 H3fl., nepepa6., M., 1969; Փ e h h m a h P., B3aHMOfleHCTBHe (1>otohob c aflpoHaMH, nep. c aHrji., M., 1975. 3nt. Շահնազարյան
ԷԼԵԿՏՐԱՄԱՏԱԿԱՐԱՐՈՒՄ, էփկարա– էներգեւռիկայի բնագավառ: Զբաղվում է էլեկտրաէներգիայի հաղորդմամբ և բաշխ– մամբ: է–ի խնդիրներն են. բեռնվածքների հաշվարկը, համակարգերի մշակումը, են– թակայանների թվի և հզորության ընտրու– թյունը, էլեկտրացանցերի նախագծումը, նրանց թողունակությունը բարձրացնող եղանակների մշակումը, ինչպես նաև էլեկտրացանցերի պաշտպանությունը, սպառողներին անհրաժեշտ քանակու– թյամբ էլեկտրաէներգիայով ապահովե– լու հուսալիության և կայունության բարձ– րացումը: է. իրականացվում է էներգահա– մակարգերից:
ԷԼԵԿՏՐԱՄԵԽԱՆԻԿԱԿԱՆ ՓՆՏՐԻՁ, ավ– տոմատ հեռախոսային և հեռագրային կայաններում բաժանորդային գծերը միաց– նող կոմուտացիոն (փոխարկող) սարք: Ունի մեկ մուտք և մի քանի ելք, յուրա– քանչյուր ընտրվող ելք փնտրիչի միջո– ցով միացվում է մուտքին: է. փ. բաղկա– ցած է ռոտորից (առաձգական նյութից պատրաստված մի շարք քսվիչներից, Քայլային փնտրիչ ՇԻ–11 որոՆք կոշտ միացված են ատամնանիվի կամ արգելանիվի հետ և կազմում ենփընտ– բիչի մուտքը, վերջինիս միացվում է փընտ– րող գիծը), ստատորից (անշարժ, իրարից մեկուսացված կոնտակտային արույրե լամելներից կամ լարերից, որոնք կազմում են ելքեր կամ էլ փնտրիչի դաշտը, որոնց միացվում են փնտրվող գծերը) և հաղոր– դակից (ֆնտրիչի քսվիչները շարժման մեջ դնող սարքավորում): է. փ–ները տար– բերում են ըստ շարժման տեսակի ու քսվիչների թվի, դաշտի կառուցվածքի, հաղորդակի համակարգի: Կան քսվիչնե– րի մեկ (շրջանաձև կամ ուղղագիծ) և եր– կու (մեկը՝ շրջանաձև, մյուսը՝ ուղղագիծ) շարժմամբ է. փ–ներ: Քսվիչների թիվը և շարժման տեսակը որոշվում են փնտրիչի դաշտի կառուցվածքով և ունակությամբ–: Առավել հաճախ կիրառվում են եռալար մուտքերով և ելքերով է. փ–ներ: Փոքր ունակության է. փ–ներն ունեն 10 կամ 15, մեծ ունակության է. փ–ները՝ 100, 200, 300, 500 ելք: Փոքր ունակության է. փ–ներն ունեն քսվիչների մեկ շարժում, անհատական դաշտ, եռա– կամ երկճա– ռագայթային քսվիչներ: Որպես հաղորդակ օգտագործվում է էլեկտրամագնիսը: Վեր– ջինիս խարսխի ձգման (ուղիղ հաղորդակ) կամ բացթողման (հակադարձ հաղորդակ) դեպքում քսվիչները քայլ առ քայլ շարժ– վում են կոնտակտային դաշտով այնքան ժամանակ, քանի չեն միացել Փնտրվող գծին: Անջատման դեպքում քսվիչները է. փ–ի կառավարման սարքում ստեղծ– ված հոսանքի իմպուլսների ազդեցու– թյամբ վերադառնում են նախնական դիր– քին: Այդ տիպի հաղորդակը կոչվում է անհատական, իսկ այդպիսի հաղորդա– կով է. ֆ.՝ քայլային (նկ.): Անհատական հաղորդակով քսվիչի դաշտում (բաղկա– ցած է 10 խմբից՝ դեկադ, յուրաքանչյու– րում՝ 10 ելք), քսվիչների առաջին շարժ– ման (բարձրացման) պրոցեսում ընտրվում է խումբը, իսկ երկրորդ շարժման (պտտա– կան) պրոցեսում՝ ելքը: Այդպիսի փընտ– րիչները կոչվում են դեկադա–քայլային: Մեքենայական փնտրիչի դաշտը տրոհ– վում է 25 խմբի, յուրաքանչյուրը՝ 20 ել– քով: Քսվիչների առաջին շարժման (շըր– ջանաձև) պրոցեսում ընտրվում է խումբը, իսկ երկրորդ շարժման (շառավղային) պրոցեսում՝ ելքը: է. փ–ները կիրառվում են հեռախոսային կայաններում (ԱՀԿ) և ավտոմատ ու հեռուստամեխանիկական սարքերում: Վ. Բեգւարյան
ԷԼԵԿՏՐԱՄԵՏԱԼՈՒՐԳԻԱ, մետալուրգիա– կան գիտության ու տեխնիկայի բնագա– վառ. ընդգրկում է հանքաքարերից ու կոնցենտրատներից մետաղների արտա– զատումը, մետաղների և համաձուլվածք– ների հալումն ու զտումը, ինչպես նաև էլեկտրական հոսանքով դրանց տաքա– ցումն ու համապատասխան կառուցվածքի բերելը: է. բաժանվում է երկու բնագա– վառի. առաջինում կիրառվում են էլեկ– տրաջերմային մեթոդները (տես էչեկւորաթերմիա), այսինքն՝ օգ– տագործում են էլեկտրական երևույթի ջերմային էֆեկտը, երկրորդում՝ էլեկ– տրաքիմիական մեթոդները (տես էւեկւռրաքիմիա), հատկապես էւեկ– ւռրոփզը՝ ինչպես սովորական (ջրային լուծույթների էլեկարոլիզ), այնպես էլ բարձր (լուծված աղերի էլէկտրոլիզ) ջեր– մաստիճաններում: Աև մետալուրգիայում կիրառում են առավելապես էլեկտրա– ջերմային, իսկ գունավոր մետալուրգիա– յում՝ էլեկտրաջերմային և էլեկտրաքիմիա– կան մեթոդները: ԷԼԷկՀՐԱՄէՔԷՆԱՅԱԿԱՆ ՈՒԺԷՂԱՅՈՒ– 9ԻՅ (ԷՄՈՒ), հաստատուն հոսանքի ան– կախ գրգռման գեներատոր, որի մուտքի հզորության աննշան վւովւոխությունն առաջ է բերում ելքի հզորության մեծ Փովւոխու– թյուն: Այն հաճախ անվանում են լայնա– կան դաշտի գեներատոր (նկ. ): ԷՄՈւ–ի կոլեկտորն ունի երկու զույգ խոզանակ– ներ, որոնցից մեկը (Bi) տեղադրված է մեքենայի հորիզոնական (լայնական) առանցքի վրա և կարճ է միացված, իսկ մյուսը (B2)՝ ուղղաձիգ (երկայնական) առանցքի վրա և միացված է սպառիչին: Ստատորն ունի երկուսից չորս կառավար– ման (գրգռման) Փաթույթ՝ W$, որոնցից մեկը՝ W^i-ը, սնվում է հաստատուն հո– սանքի փոքր հզորության աղբյուրից, իսկ մյուսները օգտագործվում են զանա– զան հետադարձ կապերի համար: Ստա– տորի W կոմպենսացիոն փաթույթը ծա– ռայում է խարսխի ռեակցիան կոմպենսաց– նելու համար: W^i փաթույթով անցնող մ մուտքի հոսանքը ստեղծում է Փւ մագ– նիսական հոսքը և խարսխի փաթույթում ինդուկցում Ei էլշու: Քանի որ Bi խոզա– նակները կարճ են միացնում այդ փաթույ– թը, նրա միջով անցնում է կ մեծ հոսանք, էլեկտրամեքենայական ուժեղացուցչի սկըզ– բունքային սխեման որի շնորհիվ ստեղծվում է Փ2 լայնական մագնիսական մեծ հոսք: Վերջինս խարսխի Փաթույթում ինդուկցում է E2 էլշու և խո– զանակների միջև առաջանում է Ս& ելքի լարում: ԷՄՈւ–ի ելքի և մուտքի հզորու– թյունների հարաբերությունը կոչվում է ուժեղացման գործակից՝ K„,=P*/P^, որը կարող է հասնել 5000–10000-ի: K^ -ն ուղիղ համեմատական է խարսխի պատման արագության չորրորդ աստիճանին և հա– կադարձ համեմատական՝ մեքենայի էլեկ– տրական և մագնիսական ներքին շղթա– ների դիմադրությունների արտադրյալին: ՍՍՀՄ–ում արտադրվում են 0,5-ից 25 կվւռ հզորության ԷՄՈւ–ներ: ԷՄՈւ–ն օգտա– գործվում է ավտոմատ կառավարման հա– մակարգերում՝ գլխավորապես մետաղա– հատ հաստոցների, դոմնային և հանքա– հորային ամբարձիչների, գլոցման հաս– տոնների էլեկտրահաղորդակի սխեմա– ներում: Ռ. Մկրւոչյւսև
ԷԼԵԿՏՐԱՄԵՔԵՆԱՇԻՆԱԿԱՆ ԳՈՐԾԱՐԱՆ Հայաստանի Վ. ի. Լենինի ա ն վ. («Հայ էլեկտրա գործարան»), էլեկ– տրատեխնիկական արդյունաբերության ձեռնարկություն: Գործարանը արտադրան– քի ծավալով և աշխատողների թվով խոշո– րագույնն է Հայկական ՍՍՀ–ում: Հիմնա– դըրվել է 1940-ին: Հայրենական մեծ պատե– րազմի տարիներին որոշ արտադրամասեր «Հայէլեկտրագործարանի» գործիքաշինական արտադրամասը
