Արարչության Թ–ներով նշված ժամանա– կագրական որևէ տվյալ մեկնելիս պետք է նախ պարզել, թե որ Թ. է նկատի սանր– ված, ապա այն փոխակերպել Քրիստո– նեական Թ–յան [հաշվումներ կատարե– լիս կարևոր է նկատի ունենալ հետևյալը, եթե վերծանելի թվականը մեծ է Արար– չության տվյալ թվականից (օրինակ՝ 6ո– թանասնից, Ափրիկանոսի ևն), ապա՝ Արարչության տվյալ թվականը պետք է հանել վերծանելի թվականից (այս դեպ– քում կստացվի մ. թ. համապատասխան տարեթիվը), իսկ եթե փոքր է, ապա՝ Արարչության տվյալ թվականից պետք է հանել վերծանելի թվականը՝ մեկ միավո– րի պակասով (ստացվում է մ. թ. ա. հա– մապատասխան տարին)]: Օրինակ՝ որևէ դեպք նշված է 6621-ին՝ ըստ Ցոթանաս– նից Թ–յան: Գիտենք, որ այդ Թ–յամբ մինչև Քրիստոս հաշվվում է 5198 տարի: Ուրեմն՝ 6621–5198 = մ. թ. 1423-ին: Կամ, դարձ– յալ նույն Թ–յամբ, դեպքը նշված է 4421-ին: Այս դեպքում՝ 5198–4420=մ. թ. ա. 978-ին: Արարչության մնացած բոլոր Թ–ները վեր– ծանվում են միևնույն սկզբունքներով, միայն անհրաժեշտ է իմանալ տվյալ Թ–յան ելակետային տարին, ամիսն ու օրը: Հռոմեական (Հռոմի հիմնադըր– ման) Թ–ն և ր ը տարբեր են: Առավելա– պես օգտագործվել են Վարոնինը, որի համաձայն Հռոմի հիմնադրումը Քրիս– տոսի ծննդից 753 տարի առաջ է դրվում և Կատոնինը՝ 751 տարի առաջ: Սրանք նույնպես հաշվարկվում են Արարչության Թ–ների սկզբունքներով; Օլիմպիական Թ–յ ա ն համա– կարգը կապված է Հին Հունաստանի օլիմ– պիական խաղերի՝ օլիմպիադաների հետ, որոնք տեղի էին ունենում չորս տարին մեկ, ըստ ավանդության՝ մ. թ. ա. 776-ից: Դեպքերը թվագրվել են ըստ օլիմպիադա– ների և ըստ տարիների, օրինակ, Հռոմը հիմնադրվել է VI օլիմպիադայի III տա– րում, կամ՝ Օգոստոս կայսրը մահացել է 198-ի I տարում ևն: Նշված դեպքերի ժա– մանակը հաշվելիս պետք է նկատի ունե– նալ հետևյալը, եթե դեպքը մ. թ. ա. է կա– տարված (ներառյալ 194-րդ օլիմպիա– դան), անհրաժեշտ է նշված օլիմպիադայի նախորդը բազմապատկել 4-ով, ստաց– ված թվին ավելացնել տվյալ օլիմպիա– դայի տարին (տարիները) և ամբողջ գու– մարը հանել 776-ից (օրինակ՝ պետք է որոշել VI օլիմպիադայի III տարին՝ 5X 4 = = 20+ 3= 23, 776–23=մ. թ. ա. 753-ին), իսկ եթե դեպքը տեղի է ունեցել մ. թ. ընթացքում, դարձյալ կատարվում են նույն գործողությունները, սակայն ստա– ցած թվից հանվում է 775 (օրինակ՝ 198-ի I տարին՝ 198–1 = 197X4 = 788+ 1 = = 789-775= մ. թ. 14-ին): Սելևկյան Թ–յ ա մ բ նշված դեպ - քերի ժամանակը որոշելիս, եթե դեպքը մ. թ. ա. է կատարվել, 313-ից հանվում է Սելևկյան նշված թվականը (օրինակ՝ Սելևկյան 200 թ. = 313–200 = մ. թ. ա. 113-ին), եթե մ. թ. ընթացքում՝ Սելևկյան նշված թվականից հանվում է 312 (օրինակ՝* Սելևկյան 522-ը= 522–312=մ. թ. 210-ին): Ինդիկտիոնի Թ–J ա ն ծագումն ու նշանակությունը առայժմ անորոշ է: Ինդիկտիոն է կոչվել 15-ամյա պարբերա– շրջանը, որն սկսել է գործածվել մ. թ. 313-ից: Աղբյուրներում սովորաբար նըշ– վում է, թե որերորդ ինդիկտիոնի որե– րորդ տարում է դեպքը կատարվել: Հաշ– վարկման ուղեցույց են Օլիմպիական Թ–յան սկզբունքները (օրինակ՝ 49-րդ ինդիկտիոնի XIII տարին՝ 48X15 = 720+ + 13 = 733+312=մ. թ. 1045-ին): Կա նաև կարծիք, որ Ինդիկտիոնի Թ. սկսվել է մ. թ. ա. 3-ից և գործածվել է մ. թ. 312– 313-ից: Այս դեպքում որոշվում է ինդիկ– տիոնը, որի համար անհրաժեշտ է մ. թ. տարեթվին ավելացնել 3 և գումարը բա– ժանել 15-ի: Մնացորդը (0-ի դեպքում 15 է) կլինի ինդիկտիոնը: Օրինակ՝ դեպ– քը կատարվել է Հայոց Մեծ թվականի 506-ին, ուրեմն՝ 506+551 = 1057+3 = = 1060:15 = 70: Մնացորդ 10-ը ինդիկ– տիոնն է: Հայկական Մեծ Թ–յ ա ն (Հա– յոց Մեծ թվական) սկիզբն է 552-ի հուլիսի 11-ը: Թվագրված տարեթիվը տեղադրվում է ներկայիս երկու տարիների մեջ, հետե– վաբար, անհրաժեշտ է գումարել ինչպես 551, այնպես էլ՝ 552: Եթե դեպքը տեղի է ունեցել նավասարդից (հայոց տարվա I ամիսը) առաջ, անհրաժեշտ է գումարել 552, եթե, հետո՝ 551 (1084-ից առաջ կա– տարված դեպքերում): Երբ թվականի հետ հիշվում է նաև ամսաթիվը, անհրաժեշտ է պարզել, թե տվյալ տարվա հայոց Ամա– նորը՝ նավասարդի 1-ը, ներկայիս գոր– ծածական ամսի քանիսին է զուգադիպել, որպեսզի հնարավոր լինի տվյալ դեպքը որոշել առավել ստույգ տարեթվով և ամ– սաթվով: Հայկական Փոքր Թ–յ ա ն (Հա– յոց Փոքր թվական) սկիզբը 1083-ի օգոստ. 11-ն է: Կազմել է Հովհաննես Մարկավագ Իմաստասերը՝ անշարժ տոմարի սկզբունք– ներով (նահանջ տարվա ընդունում): Հաշ– վարկելիս պետք է նկատի ունենալ հետև– յալը. եթե դեպքը տեղի է ունեցել օգոստ. 11-ից առաջ, տրված թվականին պետք է գումարել 1084, եթե հետո՝ 1083: Վրաց Քրոնիկոնի Թ. ունի երկու պարբերաշրջան: Առաջինն սկսվում է մ. թ. 781-ից, երկրորդը՝ 1313-ից: Հաշ– վարկելիս պետք է պարզել քրոնիկոնի պարբերաշրջանը և առաջինի դեպքում՝ տրված թվին գումարել 780, երկրորդի դեպքում՝ 1312: Հիջրայի Թ. հիմնված է լուսնային տարվա վրա, որի լին ունի 354, նահանջը՝ 355 օր և 11 ու 1/4 օրով պակաս է արեգակ– նային տարուց: Այս պատճառով Հիջրայի թվականը մեկ տարով առաջ է ընկնում արեգակնային տարուց: Հիջրայի թվակա– նը ներկա թվականի վերածելու համար գոյություն ունի պարզ և բարդ եղանակ: Պարզի դեպքում հիջրայով տրված թվա– կանը պետք է բաժանել 33-ի՝ իմանալու նրանում կուտակված նահանջ տարինե– րի քանակը, վերջինս հանել տրված թվա– կանից, դրանով այն վերածել արեգակ– նային տարու, ապա՝ գումարել 622 [օրի– նակ՝ հիջրայի 1170-ը պետք է վերածել ներկա թվականի, ա. 1.170:33 = 35+ 1=36 (մնացորդի դեպքում մեկ միավոր ավելաց– վում է), բ. 1170–36=1134, գ. 1134+622 = = մ. թ. 1756-ին): Ի դեպ, պարզ վերծան– ման դեպքում հնարավոր է մեկ տարվա շեղում՝ կապված տարեմուտի հետ, իսկ բարդով որոշվում է ճշգրիտ ժամանակը (տես նաև Հիջրա): Ամենատարբեր Թ–ների (ավելի քան 200) հաշվարկման, պատմության ժամա– նակագրության և աստղագիտական հաշ– վումների համար ընդհանուր տարեգրու– թյուն ունենալու նպատակով 1582-ին ֆրանսիացի աստղագետ Մքալիգերը մշա– կել է Թ–յան նոր համակարգ, որը կոչվում է Մքալիգերի Թ. կամ՝ Հ ու լ– յան պարբերաշրջան: Ըստ այդ համակարգի, բոլոր օրերը՝ անկախ տա– րուց, դարից ու հազարամյակից, հաջոր– դաբար համարակալվում են: Որպես JSP 1 Սքալիգերը ընտրել է այն օրը, երբ միա– ժամանակ սկսվում են 19-ամյա լուսնային, 28-ամյա արեգակնային ցիկլերը և առա– ջին ինդիկտը, որը մ. թ. ա. 4713-ի հունվ. 1-ն է: Օրինակ՝ Սքալիգերի համակարգով 1977-ի հունվ. 1-ը N« 2-ի 443145-րդ օրն է, որը համապատասխանում է Հուլյան պարբերաշրջանի 6690-ի հունվ. 1-ին: Սքալիգերի Թ. թեպետ հարմար է ժամա– նակի ճշգրիտ և մանրամասն հաշվումնե– րի համար, սակայն դժվար կիրառելի է: Գրկ. Ա ն ա ն ի ա Շիրակացի, Տիե– զերագիտություն և տոմար, Ե., 1940: Աբրա– համյան Ա. Դ., Հայոց գիր և գրչություն, Ե., 1973: Բաղալյան Հ. Ս., Օրացույցի պատմություն, Ե., 1970: Նույնի, Հայոց տոմարի պատմություն, Ե., 1976: Թ ու մ ա– ն յ ա ն Բ., Հայ աստղագիտության պատմու– թյուն, հ. 1, Ե., 1964: HfleJIBCOH H., Hctophh KajieHflapH, JI., 1925; Poccob- CKaa B. A., KaJieHflapHaH flajib BeKOB, M. – JI., 1936; O p 6 e ji h H., Chhxpohhcth- qecKHe Ta6jran,bi xnflacpM h eBponeficKoro Jie- tohc^hcJieHHH, M.–JI., 1961; B h k e p- m a h 3., XpoHOJioiHH ApeBHero MHpa, M., 1975. Լ. Շահինյան
ԹՎԱՑԻՆ ԴԱՇՏ, տես Օղակ:
ԹՎԱՑԻՆ ԼՈՒԾՈՒՄ, բնագիտության և տեխնիկայի այնպիսի խնդիրների մո– տավոր լուծման թվային արժեքի գտնելը, որոնց անալիտիկ լուծումը, որպես կա– նոն, անհնար է կամ շատ բարդ: Այդ խըն– դիրները մաթեմատիկորեն նկարագրվում են տարբեր կառուցվածքի նւ տիպի հավա– սարումներով կամ հավասարումների հա– մակարգով, որոնց հաջող և բավարար ճիշտ լուծումը կարելի է ստանալ միայն թվային եղանակով: Ցանկացած խնդրին դասական մոտեցումը լուծման գոյության ապացույցի և լուծմանը զուգամիտող պրո– ցեսի նշումն է: Թ. լ–ման մեթոդներն ուսում– նասիրում են այդ պրոցեսի զուգամիտու– թյան արագության, պրոցեսի իրացման համար էլեկտրոնային հաշվողական կոմպլեքսի ծախսի, ստացված մոտավոր լուծման և ճշգրիտ լուծման մոտիկության հարցերը: Արդյունավետ ալգորիթմների ստեղծումը և էլեկտրոնային հաշվողական մեքենաներով (ԷՀՄ) դրանց իրացումը երբեմն տված խնդրի լուծման միակ հնա– րավոր եղանակն է: Այդպիսի Թ. I- հաճախ համարժեք է խնդրի լրիվ լուծմանը: Թ. լ–ման տեսության հիմնական ուղղություն– ներից մեկը դիֆերենցիալ հավասարում– ների և դրանց համակարգերի թվային հետազոտումն է: Բնագիտության և տեխ– նիկայի բազմաթիվ խնդիրներ նկարագըր– վում են մասնակի ածանցյալներով դի–
