տերազմից հեաո կազմակերպված չար– դերի հետևանքով Ի–ում հայ չի մնացել: Զմյուռնահայերը բնակվում էին քաղաքի Հայոց, Գետեզերք, Քարափ թաղամասե– րում: Ունեին 4 եկեղեցի և 1802-ին հիմնը– ված ազգային հիվանդանոց: Նրանք կարե– վոր դեր էին կատարում Ի–ի տնտ. կյան– քում: Հայ վաճառականները առևտրական տներ ունեին Եվրոպայի (Տրիեստ, Ման– չեստր, Լոնդոն), Ռուսաստանի, Հնդկաս– տանի և Եգիպտոսի քաղաքներում, արտա– հանում էին գորգեր, կաշի, բուրդ, հացա– հատիկ, չոր մրգեր, ներմուծում՝ գործարա– նային ապրանք, նավթ, շաքար ևն: Արհես– տավորները (ոսկերիչներ, չթագործներ, ժամագործներ, մետաքսագործներ) համա– խմբված էին էսնաֆություններում: Ի–ի շրջակա գյուղերի հայ բնակիչները զբաղ– վում էին այգեգործությամբ և պտղաբու– ծությամբ: Ի. հայ մշակույթի կենտրոն էր: Դեռևս 1759-ին հիմնված Մահտեսի Մարկոսի տպարանում, ապա նաև Մեսրոպյան, Տե– ւոեյան, Մամուրյան ևն տպարաններում տպագրվել են հայերեն գրքեր ու պար– բերականներ, որոնք նշանակալից դեր են կատարել հայ մշակութային, հասա– րակ ակ ան–քա ղաքական կյանքում: Առա– շին թերթը Ի–ում («Արշալույս Արարատ– յան») հրատարակվել է 1840-ին: Մինչև 1922-ը լույս է տեսել 36 անուն թերթ ու ամսագիր: Ի–ի հայ վարժարաններից հայտ– նի էին 1799-ին հիմսված Մեսրոպյան վար– ժարանը (որի սաները կրթությունը շարու– նակում էին Փարիզում, Լոնդոնում, Պա– դուայում և այլուր), աղջիկների Հռիփսիմ– յան, ինչպես նաև Աղաբեկյան, Սարգսյան, Սավալանյան, Վանագետյան մասնավոր դպրոցները: Գործել են Սյունյաց (հիմնը– ված 1841-ին), Արագածունյաց, Ուսում– նասեր, Վասպուրական, Հաշտենից (1860-ական թթ.) մշակութային ընկերու– թյունները, 1909–22-ին՝ ՀԲԸՄ Ի–ի մաս– նաճյուղը: Զմյուռնահայերը ունեցել են նաև թատրոն: Ի–ի հետ են կապված հայ հասարակական մշակութային գործիչներ Ս. Ոսկանյանի, Ա. Փափազյանի, Մ. Մա– մուրյանի, Գ. Չիլինկիրյանի, Գ. Կոս– տանդյանի, Գ. Մսերյանի, Մ. Նուպարյա– նի, Տ. Չուխաճյանի և ուրիշների անուն– ները: Գրկ. Քոս յան Հ., Հայք ի Զմյուռնիա U Ի շրշակայս, Վնն., 1899: Ղազարյան Հ. Մ., Արևմտահայերի սոցիալ–տնտեսական և քաղաքական կացությունը 1800– 1870 թթ., Ե., 1967: Հակոբյան Մ. Ն., «Մետեորա» հանդեսը արեմտահայ–լուսավորական–դեմո– կրատական շարժման մեշ, Ե., 1977: Ղազարյան ԻձՄԻՐՅԱՆ Գրիգոր (ծն. և մահ. թթ. անհտ.), 1865-ի հունիսի 26–27-ին Թիֆ– լիսի համքարությունների ելույթի ղեկա– վար: Հայացքներով՝ ազգային–պահպա– նողական: Պայքարել է Անդրկովկասում ցարիզմի գաղութային քաղաքականու– թյան դեմ: Գլխավորել է թանկության ու հարկերի բարձրացման հետևանքով բռըն– կած 10 հզ. արհեստավորների ելույթը՝ ընդդեմ Թիֆլիսի քաղաքային վարչության: ԻձՈ… (<հուն. ւ<յօ£– հավասար, միա– տեսակ, նման), բարդ բառերի սկզբնա– մաս, որ արտահայտում է հավասարու– թյուն, նմանություն՝ ըսա ձևի կամ նշա– նակության (օրինակ, իզոգծեր, իզոտոպ– ներ, իզոԱորֆություն): ԻձՈԲԱՐ ՄԻՋՈՒԿՆԵՐ, իզոբարներ {<իզո… և հուն. PapO£– ծանրություն, կշիռ), միևնույն զանգվածի թիվ (A), բայց տարբեր կարգաթվեր (Z) ունեցող միշուկ– 3 Հ 7 7 ներ. օրինակ, յ£[ և 2He, 3Լ1 և ^Be: Նույն A-ով Ի. մ–ի զանգվածները որոշ չափով տարբերվում են միմյանցից այդ միջուկ– ների կապի էներգիաների տարբերության պատճառով: Ամենափոքր զանգվածով ի. մ. կայուն են ^-տրոհման նկատմամբ, իսկ ավելի ծանրերը՝ անկայուն: Պրոտոն– ների ավելցուկով ծանր Ի. մ. տալիս են պոզիտրոնային (|3+) տրոհում կամ K – զավթում, իսկ նեյտրոնավելցուկային Ի. մ.՝ էլեկտրոնային (|3~) տրոհում: Կայուն Ի. մ., որպես կանոն, հանդիպում են զույ– գերով (A–36-ից սկսած), այսինքն՝ A-ի որոշակի արժեքին համապատասխանում են 2 իզոբարներ: Ի. մ–ի մասնավոր դեպքը հայեչային միջուկներն են: Ի&ՈԲԱՐ ՊՐՈՑԵՍ, հաստատուն արտա– քին ճնշման պայմաններում ընթացող թեր– մոդինամիկական պրոցես: Պարզագույն օրինակներ են բաց անոթում ջրի տաքա– ցումը, գազի ընդարձակումը՝ ազատ շարժ– վող մխոցով գլանում (երկու դեպքում էլ ճնշումը մթնոլորտային է): Գործնակա– նում Ի. պ. կարելի է համարել նաև գոլոր– շու առաջացումը շոգեկաթսաներում, վա– ռելանյութի այրումը գազատուրբինների այրման խցիկներում ևն: Իդեալական գազի ծավալը Ի. պ–ի դեպքում համեմա– տական է ջերմաստիճանին (տես Գեյ– Լյասակի օրենքներ): Ի. պ–ում հաղորդ– ված ջերմության հաշվին համակարգը ււչ միայն տաքանում է (մեծանում է գագի ներքին էներգիան), այլև աշխատանք է կատարում, ուստի, համակարգի ջերմու– նակությունն ավելի մեծ է, քան իզոխոր պրոցեսի դեպքում: Ի. պ–ի դեպքում իդեա– ւական գազի կատարած աշխատանքը հա– վասար է pAV (p-ն ճնշումն է, AV-ն" ծավա– լի փոփոխությունը): ԻձՈԳԾԵՐ (<իզո.• •), գծեր, որոնք աշ– խարհագրական, երկրաբանական քար– տեզների, կտրվածքների և գրաֆիկների վրա իրար են միացնում որևէ մեծության համարժեք կետերը: Արտահայտում են հետազոտվող մեծության անընդհատ փո– փոխությունը՝ կախված երկու այլ փոփո– խական մեծություններից (աշխարհագրա– կան լայնությունից և երկարությունից քարտեզի վրա): Քարտեզներում օգտա– գործվում են անընդհատ կամ տարածու– թյան մեջ աստիճանաբար փոփոխվող մե– ծությունների (օդի ջերմաստիճանի) ար– ժեքների որոշման համար: Ի–ի օգնությամբ ցույց են տրվում երևույթների քանակա– կան բնութագրումների փոփոխությունը ժամանակի ընթացքում (Երկրի մագնիսա– կանության բաղադրիչների դարավոր փո– փոխությունները), շարժման արագությու– նը (քամու արագությունը), տևողությունը (ձնածածկ օրերի թիվը), կրկնությունը կամ հավանականությունը (ամպրոպների կըրկ– նությունը): Եթե անկախ վւոփոխականնե– րից նույնիսկ մեկը ոչ թե աշխարհագրա* կան կոորդինատ է, այլ որևէ ուրիշ մեծու– թյուն, Ի. կոչվում են իզոպլետներ: ԻձՈԴՐՈՄ (<իզո… և հուն. 8p6|iog – վազք), կարգավորիչներում ճկուն հետա– դարձ կապ ապահովող սարք: Գործում է միայն անցումային պրոցեսում: Ի. դեմպ– ֆերից (մեքենաների մասերի մեխանիկա– կան վնասակար տատանումները կանխող կամ մեղմող սարք), զսպանակից, լծակ– ների համակարգից կազմված մեխանիզմ է և կամ հետադարձ կապի շղթային միաց– ված դիֆերենցող շղթա: «Ի.» անվանումը ծագել է կենտրոնախույս կարգավորիչնե– րի ստեղծման կապակցությամբ: Տես նաև Իզոդրոմային կարգավորիչ: ԻձՈԴՐՈՄԱՅԻՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐԻՉ, հետա– դարձ կապով ոչ ուղղակի ավտոմատ կար– գավորիչի տարատեսակ, նպաստում է տվյալ ռեժիմի պահպանմանը՝ աննշան մնացորդային անհավասարաչափությամբ Հաստատ ու ն հոսանքի գեներա– տորի լարման իզոդրոմային կարգավորիչի սխեման. /. գեներա– տոր, 2. լարման ինդիկատոր, 3. ուժեղացու– ցիչ, 4. փոփոխական դիմադրություն, 5. հաս– տատուն դիմադրություն, 6. հակադարձ կա– պի կոնդենսատոր, 7. գեներատորի գրգռման փաթույթ (կամ առանց դրա): Նախապես կիրառվել է մեքենաների մասերի պտտման հաստա– տուն արագության ապահովման, այնու– հետև ճնշման, ջերմաստիճանի, վառելա– ծախսի կարգավորման համար: Ի. կ–ներ են պտտման հաճախականության մեխա– նիկական, հեղուկի մակարդակի հիդրավ– լիկական, ջերմաստիճանի պնևմատիկ կարգավորիչները ևն: Լայնորեն կիրառ– վում է նաև էլեկտրատեխնիկայում: Օրի– նակ, էլեկտրական ի. կ–ում (նկ.) բեռն– վածքի փոփոխության դեպքում տեղի է ունենում փոփոխական դիմադրության սողնակի տեղաշարժ, որը գրգռման փա– թույթում ապահովում է համապատասխան հոսանք և հաստատուն լարում: Ի. կ–ներում իզոդրոմի օգնությամբ կարելի է բարելավել կարգավորման որակը: Գրկ. Ah3 epMaH M.A., TeopHH aB- TOMaTHnecKoro peryjiHpoBaHHa, 3 ա#., nepe- pa6. h Aon., M., 1966. Ի&ՈԷՆԹԱԼՊԻԿ ՊՐՈՑԵՍ (<իզո… և Էն– թաչպիա), թերմոդինամիկական պրոցես, որի ընթացքում համակարգի էնթալպիան անփոփոխ է մնում: Ի. պ–ի հայտնի օրի– նակ է Ջոուչ–Թոմսոնի էֆեկտը:
ԻՋՈԷՆՏՐՈՊԻԿ ՊՐՈՑԵՍ (<իզո… և էն– տրոպիա), թերմոդինամիկական պրոցես, որի ընթացքում համակարգի էնտրոպիան անփոփոխ է մնում: Ի. պ–ի օրինակ է շըր– ջելի աղիաբաա պրոցեսը: Ի&ՈԹԵՐՄ ՊՐՈՑԵՍ (<իզո… և հուն. Oepp. |– ջերմություն), հաստատուն ջեր– մաստիճանի պայմաններում ընթացող թերմոդինամիկական պրոցես: Ի. պ–ի իրա–
