ԷԼԵԿՏՐՈՆԱՅԻՆ ԿՈՄՈՒՏԱՏՈՐ, էլեկ տրավակուումային բազմակոնւոակա Փո– խարկիչ, որում կոմուաացումն իրագործ– վում է էլեկտրական կամ մագնիսական դաշտով կառավարվող և կոնտակտային էլեկտրոդների (լամելներ) համակարգով տեղաշարժվող էլեկտրոնների փնջով (ճա– ռագայթով): Պրոցեսների փոքր իներ– տության շնորհիվ է. կ–ի փոխարկման արագությունը շատ մեծ է (մինչև մի քանի հարյուր հազար՝ 1 վրկ–ում) և հիմնակա– նում սահմանափակվում է ճառագայթում հոսանքի ունեցած մեծությամբ և է. կ–ի ելքի շղթաների ժամանակային հաստա– տունով: Ելքի շղթաներում հոսանքը կա– րող է ուժեղացվել էլեկտրոնային բազմա– պատկիչով: է. կ–ի տարատեսակներից են էչեկւորոնաճառագայթային խողովակը և տրոխոտրոնը: է. կ. կիրառ– վում է բազմականալ իմպուլսային կա– պում, հաշվիչ մեքենաներում և տեխնի– կայի այլ բնագավառներում:
ԷԼԵԿՏՐՈՆԱՅԻՆ ՀԱՇՎՈՂԱԿԱՆ ՄԵ– ՔԵՆԱ, տես Թվանշանային հաշվողա– կան մեքենա՝.
ԷԼԵԿՏՐՈՆԱՅԻՆ ՊԱՐԱՄԱԳՆԻՄԱԿԱՆ Ռ–ԵձՈՆԱՆՍ (ԷՊՌ), մագնիսական դաշ– տում գտնվող պարամագնիսական նյու– թում ռադիոհաճախային տիրույթի փոփո– խական էլեկտրամագնիսական դաշտի էներգիայի ռեզոնանսային (ընտրողական) կլանման երևույթը: Տայտնագործել է Ե. Կ. Զավոյսկին (1944): է. պ. ռ–ի մեթո– դով կատարված առաջին աշխատանքնե– րը նվիրված էին պարամագնիսական բյուրեղների ուսումնասիրմանը: Մեթոդի կիրառման հիմնական պայմանը հետա– զոտվող համակարգում համապատասխան մագնիսական մոմենտներով ոչ զույգ էլեկտրոնների առկայությունն է: Բարձր էներգիայի և դրա հետ կապված մեծ ակ– տիվության շնորհիվ ոչ զույգ էլեկտրոն– ները կարևոր դեր են կատարում քիմ. և կենս, ցանկացած համակարգում, ուստի դրանց հայտնաբերումն ու ուսումնասի– րումը հնարավորություն է տալիս հասկա– նալ մոլեկուլային համակարգերի (ոչ զույգ էլեկտրոններ պարունակող) հատ– կությունները: Ոչ զույգ էլեկտրոններ պա– րունակող նյութի էլեկտրոնները արտա– քին մագնիսական H դաշտում բաժանվում են տարբեր էներգիայով երկու խմբերի, այսինքն՝ վերանում է այլասերումը և տե– ղի է ունենում էներգետիկ մակարդակնե– րի ճեղքում (տես Զեեմանի երևույթ): է. պ. ռ–ի դեպքում հետազոտվող նմուշը տեղադրում են հաստատուն ուժեղ մագ– նիսական դաշտում և միաժամանակ այն– պիսի հաճախականության էլեկտրամագ– նիսական ճառագայթում ստեղծում, որ– պեսզի ճառագայթման քվանտի (hv) մե– ծությունը հավասար լինի երկու խմբերի էներգետիկ մակարդակների տարբերու– թյանը (նկ. ), այսինքն՝ hv=g|3H (հ–ը Պլանկի հաստատունն է, v-ն՝ միկրոալի– քային դաշտի հաճախականությունը, |3-ն՝ Բորի մագնետոնը, իսկ g-ն պարամագնի– սական մասնիկի կառուցվածքից կախված գործակից է): ճառագայթման էներգիայի հաշվին էներգետիկ ցածր մակարդակի վրա գտնվող ոչ զույգ էլեկտրոններն անց– նում են ավելի բարձր մակարդակի վրա և միաժամանակ փոխում իրենց կողմնո– րոշումը: էներգիայի կլանումը (էլեկտրոն– ներով) էներգետիկ բարձր մակարդակի անցնելիս կարող է հայտնաբերվել հա– մակարգով անցնող էլեկտրամագնիսա– կան ճառագայթման հզորության նվազ– մամբ և գրանցվել ինքնագրող սարքով՝ կլանման ռեզոնանսային եզակի գծի ձևով: Եթե հետազոտվող համակարգում ոչ զույգ էլեկտրոնների շուրջը կան մագ– նիսական մոմենտ ունեցող միջուկներով ատոմներ, ապա էլեկտրոնների մագնիսա– կան մոմենտի և միջուկների թաղանթնե– րի միջև ֆերմի կոնտակտային փոխազ– դեցության շնորհիվ եզակի գիծը տրոհ– վում է լրացուցիչ գծերի: Այդ փաստը լրա– ցուցիչ տեղեկություն է տալիս հետազոտ– վող համակարգում ոչ զույգ էլեկտրոնի շրջապատի մասին: է. պ. ռ–ի երևույթը կարող է երևան գալ նաև այն ժամանակ, երբ միկրոալիքային հզորությունը նմուշի վրա է ընկնում ոչ թե անընդհատ, այլ ռեզոնանսային պայ– մանին բավարարող առանձին իմպուլս– ների ձևով: Այդ դեպքում խախտվում է համակարգի սպինների երկու էներգե– տիկ մակարդակների վրա մասնիկների բոլցմանյան բաշխումը, և էլեկտրամագ– նիսական ալիքը կլանվում է նմուշում: Իմպուլսային արձագանքի այս մեթոդը, որ վաղուց կիրառվում է ԱՄՌ–ում (ատո– մական մագնիսական ռեզոնանս), է. պ. ռ–ում դեռևս սաղմնային վիճակում է գըտ– նըվում: Բայց և այնպես, իմպուլսային մեթոդիկան փոքր հաշվիչ մեքենաների օգտագործմամբ արդեն սկսել է լայնորեն կիրառվել ոչ միայն լազերների ու մա– զերների համար պարամագնիսական բյուրեղների հետազոտման դեպքում, այլև քիմ. և կենսբ. համակարգերում: Իմպուլ– սային ռեժիմում է. պ. ռ–ի մեթոդով կարե– լի է որոշել նմուշում պարամագնիսական կենտրոնների տարածական բաշխումը, նրանց անիզոտրոպ դասավորության աս– տիճանը, նույնանման ռադիկալների զույգերի հեռավորությունը և դրանց հա– րաբերական դիրքը: Հիշատակված խըն– դիրների լուծումը հնարավորություն է տալիս ինչպես քիմ., այնպես էլ կենսբ. համակարգերի դեպքում ավելի մոտենա– լու ռադիկալների մեխանիզմին: է. պ. ռ. կիրառվում է բյուրեղների կա– ռուցվածքը, ատոմային միջուկների մագ– նիսական հատկությունները, պինդ մար– մինների և հեղուկների ատոմների փոխազ– դեցությունը հետազոտելիս ևն: Այն հան– գամանքը, որ ազատ ռադիկալները (քիմ. ակտիվությամբ օժտված ատոմներ, իոն– ներ և մոլեկուլներ) իրենց չլրացված թա– ղանթներում արժեքական էլեկտրոններ են պարունակում և այդ պատճառով հաս– տատուն մագնիսական մոմենտ ունեն, է. պ. ռ–ի մեթոդը դարձնում է քիմ. և բիո– քիմիական ռեակցիաների ընթացքին հե– տևելու շատ նուրբ ու կատարյալ միջոց և բացատրում է. պ. ռ–ի լայն կիրառու– թյունը նաև քիմիայում ու կենսաբանու– թյան մեջ: Գրկ. AiibTiny ji e p C.A., Ko3m- p e b B. M., 3jieKTpOHHbifi napaMarHHTHbiH pe30HaHc, M., 1961; OefiHMaH P., Jlefi- TOH P., C 3 H C M.f OeHHMaHOBCKHe JieKUjHH no H3HKe, nep. c airoi., b. 7, M., 1966; C h r m e h A., Ma3epbi, nep. c aHrji., M., 1966. Ծ. Ավագ յան
ԷԼԵԿՏՐՈՆԱՅԻՆ ՊՐՈՏԵԿՏՈՐ, էլեկ– տրոններ առաքող մակերևույթի խոշո– րացված պատկերը առանց էլեկտրոնա– յին ոսպնյակների օգնության ստանալու էլեկտրոնաօպտիկական սարք: է. պ–ի հիմնական մասերն են՝ ապակե գնդաձև կամ կոնաձև անոթի (վերջինիս հատակը ներսից պատվում է լյումինաֆորի շեր– տով) կենտրոնում տեղադրված մետաղե բարակ սայրի ձև ունեցող կաթոդը (կո– րության շառավիղը՝ միկրոնի մի քանի տասներորդական մաս) և անոթի (նկ.) պատերին քսված հաղորդիչ շերտի կամ կաթոդը շրջափակող մետաղալարե օղա– կի ձևով պատրաստված անոդը: Սարքի մեջ ճնշումն իջեցվում է մինչև 10՜9– 10՜11 մմ սնղ. ս.: Անոդի և կաթոդի միշև մի քանի կվ պոտենցիալների տար– բերություն կիրառելիս, սայրի մակերևույ– թի մոտ ստեղծվում է էլեկտրաստատիկ էլեկտրոնային էմիսիա (ավտոէլեկտրոնա– յին էմիսիա) առաջացնելու համար բավա– րար լարվածության էլեկտրական դաշտ: էմիսիան հեշտացնելու համար կաթոդը տաքացվում է: Կաթոդից դուրս թռչող էլեկտրոնները, արագացվելով էլեկտրա– կան դաշտի ուժագծերի (դրանք ուղղահա– յաց են կաթոդի մակերևույթին) ուղղու– թյամբ, էկրանի վրա պրոյեկտում են կա– թոդի մակերևույթի խոշորացված էմի– սիոն պատկերը, որն արտացոլում է սայ– րի բյուրեղային կառուցվածքի սիմետ– րիան: Խոշորացումը համեմատական է կաթոդ–էկրան հեռավորության և սայրի կորության շառավղի հարաբերությանը: Շատ բարակ սայրեր կիրառելիս՝ կարելի է ստանալ միլիոնի կարգի խոշորացում: Կաթոդի մակերևույթի մոտ էլեկտրական դաշտի տանգենցիալ բաղադրիչների առա– ջացումը սահմանափակում է սարքի լու– ծունակությունը 10A կարգի մեծությամբ: Ավելի բարձր լուծունակությամբ օժտված է իոնային պրոյեկտորը, որում պատկերն ստացվում է ջրածնի կամ հելիումի իոնների օգնությամբ: է. պ. կիրառվում է դժվարահալ մետաղների
