անհետացում, լուսարձակում: Ի. բաժան– վում են հինգ խմբի, թթվա–հիմնային, օքսիդավերականգնման, կոմպլեքսաչա– փական, ադսորբումային U քեմիլյումե– նեսց են տային: Թթվա–հիմնային Ի. այն նյու– թերն են, որոնք փոխում են իրենց գույնը միջավայրի ջրածնային ցուցչի (pH) փո– փոխումից: Այդ Ի. օրգ. թույլ թթուներ են կամ հիմքեր (ըստ Օ ս տ վալ դի տ ե– ս ու թ յ ա ն), կիրառվում են չեզոքաց– ման եղանակներում, ինչպես նաև գունա– չափության եղանակով թ“-ը որոշելիս: Չեզոքացման եղանակով վերլուծության ժամանակ կիրառում են մեթիլօրանժ, լակմուս, ֆենոլֆտալեին, ավելի հաճախ՝ երկու Ի–ի խառնուրդ՝ խառը Ի. (օրինակ, թիմոլկապույտ + ֆենոլֆտալեին), որոնք կարող են կարճ ժամանակահատվածում հստակորեն փոխել իրենց գույնը: Օքսիդ ա–վ երականգնման Ի. այն նյութերն են, որոնք կարող են օքսիդանալ կամ վերականգնվել օքսի– դացման պոտենցիալի որոշակի արժեքի դեպքում և փոխել իրենց գույնը: Այդ Ի. (օրինակ, մեթիլենային կապույտ, դիֆե– նիլամին, օսլա) կիրառվում են վերլու– ծության տիտրաչափական եղանակներում, որոնք հիմնված են օքսիդավերականգն– ման ռեակցիաների վրա (տես Յոդաչա– փություն): Կոմպլեքսաչափական Ի. այն նյութերն են, որոնք որոշվող իոնների հետ առաջացնում են գունավոր կոմպլեքս միացություններ: Այդ Ի. (կոչվում են նաե մետաղաքրոմային կամ մետաղ–ինդիկա– տորներ) կիրառվում են վերլուծության տիտրաչափական եղանակներում: Այդ– պիսի Ի–ից են ջրում լուծվող օրգ. ներկա– նյութերը՝ էրիոքրոմ սե T, քսիլենոլօրան– ժը են : Ադսորբումային Ի. այն նյու– թերն են, որոնց ներկայությամբ համար– ժեքության կետում փոխվում է նստված– քի գույնը: Որպես ադսորբումային Ի. կիրառվում են գլխավորապես ներկանյու– թեր (օրինակ, էոգին, ֆլուորեսցեին): Քեմիլյումի ն ես ցենտային Ի. այն նյութերն են, որոնք կարող են հա– մարժեքության կետում լուսավորվել տե– սանելի լույսով: Կիրառվում են խիստ գունավորված լուծույթները տիտրելու հա– մար: Այդպիսի Ի–ից են լյումինոլը և սիլօք– սենը: Գրկ. KpemicoB A. Ո., Ochobm aHajm- raqecKoii xhmhh, 3 H3fl., nepepa6., h. 2, ML, 1970.
ԻՆԴԻԿԱՏՈՐՆԵՐ ԻԶՈՏՈՊԱՅԻՆ, նյու– թեր, որոնք տարբերվում են բնության մեջ գոյություն ունեցող նմանակների իզո– տոպային բաղադոությունից, դրա շնոր– հիվ էլ կիրառվում են որպես նշանադըր– վածներ տարբեր պրոցեսներ ուսումնա– սիրելու համար: Ի. ի–ի բաղադրության մեջ կարող են մտնել քիմ. տարրերի կա– յուն և ռադիոակտիվ իզոտոպները, որոնք հեշտությամբ հայտնաբերվում են և քա– նակապես որոշվում: Ի. ի–ի բարձր զգա– յունությունը և յուրահատկությունը հնա– րավորություն են տալիս մեծ ճշտությամբ հետևելու իզոտոպի տեղաշարժին և կրած փոփոխություններին՝ զանգվածափոխա– նակման, փոխարկումների և բաշխումնե– րի ժամանակ՝ ինչպես փորձանոթներում, այնպես էլ կենդանի օրգանիզմներում: Ի. ի–ի եղանակը (կոչվում է նաև նշանա– դրված ատոմների եղա– նակ) առաջարկել են Դ. Հևեշին և Ֆ. Պա– նեթը՝ 1913-ին: Եղանակը հիմնված է այն փաստի վրա, որ միևնույն տարրի իզոտոպ– ները քիմիապես նմյսն են իրար, բայց իրարից կարելի է հեշտությամբ տարբերել, մանավանդ, երբ նրանցից մեկը ռադիո– ակտիվ է: Ի. ի–ի եղանակը կիրառելիս ան– հրաժեշտ է հաշվի առնել իզոտոպների փոխանակման ռեակցիաների գոյությու– նը (որի պատճառով նշանադրված իզո– տոպը կարող է «կորչել» կամ վերաբաշխ– վել) և ռադիոակտիվ ճառագայթման ազ– դեցությամբ որևէ կողմնակի ռեակցիայի ընթանալու հնարավորությունը: Նշանա– դըրումը կարելի է կատարել ինչպես կա– յուն, այնպես էլ ռադիոակտիվ իզոտոպ– ներով: Կայուն իզոտոպներ են՝ 2H, 13C, 15N, 180, 35C1, 37C1, MS, ռադիոակտիվ՝ 3H, “C, 14C, 35S, 36C1 են: Բնության մեջ միայն մեկ իզոտոպով հանդիպող տար– րերի (Be, F, Na, Al, P, J) համար, որպես նշանադրված ատոմներ, կիրառվում են միայն արհեստական ռադիոակտիվ իզո– տոպները: Կայուն իզոտոպներն օժտված են այն առավելությամբ, որ դրանց հետ աշխատելը վտանգավոր չէ: Բայց դրանց սակավաթիվ լինելը և հայտնաբերման համար պահանջվող բարդ տեխնիկան հա– ճախ ստիպում են դիմել ռադիոակտիվ իզոտոպների: Վերջիններիս հայտնաբե– րումը և քանակական ճշգրիտ որոշումը կատարվում է մատչելի սարքերի միջո– ցով՝ չնչին քանակության իզոտոպ օգտա– գործելով: Ռադիոակտիվ Ի. ի. քանակա– պես որոշում են Դեյգերի և սցինտիլյա– ցիոն հաշվիչներով: Դեյգերի հաշվիչը հնարավորություն է տալիս հայտնաբերե– լու 10՜11 գ 14C, 10~16 գ32P և 1311, 10՜19 qliC: Նուրբ բետա ճառագայթումով օժտ– ված իզոտոպները (3H, 14C, 35Տ են) հայտ– նաբերելու համար օգտագործում են հե– ղուկ սցինտիլյացիոն հաշվիչներ: Կայուն իմիղները ստանում են բնական իզոտոպ– ների խառնուրդը հարստացնելով բազ– մակի թորման, դիֆուզիայի, ջերմադիֆու– զիայի, իզոտոպների փոխանակման ուղի– ով, էլ եկտրոլիգով, ինչպես նաեմասսպեկ– տրաչափական սարքերով: Նշանադրված ատոմ պարունակող նյութերն ստացվում են սովորական և կենսաբանական սինթեզ– ների, ինչպես նաև իզոտոպների փոխա– նակման միջոցով: Շատ կարևոր է իմա– նալ նշանադրման տեղը, օրինակ, 2H(Թ)-ով կարելի է ստանալ մի քանի տե– սակի նշանադրված էթանոլ. CD3CD2OH, CD3CH2OH, C2H5OD ևն: Ի. ի–ի եղա– նակը կիրառվում է նյութերի բաշխման բնույթը և դրանց տեղաշարժը պար– զաբանելու, նյութերի քանակական վեր– լուծության և բարդ ռեակցիաների մեխա– նիզմը պարզելու ու քիմ. միացություն– ների կառուցվածքն ուսումնասիրեւու հա– մար: Կենսաբան ու թյան մեջ, նշա– նադրված (ռադիոակտիվ) ատոմների մի– ջոցով ուսումնասիրում են կենդանի օր– գանիզմներում, հյուսվածքներում ու բջիջ– ներում կատարվող կենսաբանական պրո– ցեսները: Ռադիոակտիվ իզոտոպների՝ ջրածնի (2H և 3H), ածխածնի (13C և 14C), ազոտի (15N), թթվածնի (130), ֆոսֆորի (32P), ծծմբի (35Տ), երկաթի (59Fe), յոդի (1311) կիրառման շնորհիվ մանրամասնո– րեն պարզաբանվել են կենդանի բջիջ– ներում տեղի ունեցող սպիտակուցների, ածխաջրերի, ճարպերի, նուկլեինաթթու– ների և կենսաբանական մյուս ակտիվ նյութերի կենսասինթեզի ու քայքայման, ինչպես նաև բույսերում կատարվող ֆո– տոսինթեզի, անօրգանական նյութերի ու մրկրոտարրերի յուրացման բարդ պրո– ցեսները: Իզոտոպների միջոցով հաջող– վել է պարզել շատ միջատների, կրծող– ների, թռչունների և այլ մանր կենդանի– ների գաղթի (միգրացիա) ճանապարհն ու արագությունը: Մարդու և կենդանիների ֆիզիոլոգիայի և կենսաքիմիայի բնագա– վառում իզոտոպային մեթոդով ուսում– նասիրվել է տարբեր նյութերի անցումը հյուսվածքների մեջ (այդ թվում՝ երկաթի ներառումը հեմոգլոբինի մեջ, ֆոսֆորինը՝ նյարդային և մկանային հյուսվածքներում, կալցիումը՝ ոսկրերում են): Որոշ իզո– տոպներով (59Fe, 1311 են) հնարավոր եղավ կենդանի օրգանիզմներում որոշել շրջա– նառու արյան քանակությունը, հոսքի արագությունը, լրիվ շրջանառության ժա– մանակամիջոցը, ինչպես նաև ներքին սեկ– րեցիայի գեղձերի ֆունկցիան: Բժշկագի– տության մեջ իզոտոպային մեթոդի կի– րառման շնորհիվ պարզաբանվել են որոշ հիվանդությունների առաջացման պատ– ճառները, ճիշտ ախտորոշման մեթոդները, երկրաբանության մեջ՝ բացահայտելու հանքատեսակների և լեռնային ապարնե– րի տարիքը: Գրկ. BpoACKHii A.H., Xhmhh h3oto- tob, 2 H3fl., nepepa6. u flon., M., 1957; 3 m a h y a ji b H.M., /[eHncoB E. T.( M a & 3 y c 3. K., IlenHwe peaKijira oKHCJie- hhh yrjieBOflopoflOB b jkhakoh 4>a3e, M., 1965. Ն. Բեյչերյան, Ռ. Հարությունյան
ԻՆԴԻՈհՄ1 (լատ. Indium), In, պարբերա– կան համակարգի V պարբերության III խմբի քիմիական տարր: Կարգահամարը 49 է, ատոմական զանգվածը՝ 114,82, սաա– մի արտաքին էլեկտրոնային թաղանթի կառուցվածքը՝ 5տ2 Ցր1: Ունի երկու կայուն իզոտոպ՝ 1131ո (4,33% )ե 1151ո (95,67%): Վերջինս ռադիոակտիվ է, Tiy2=6 1014 տարի: Արհեստական ռադիոակտիվ իզո– տոպներից արժեքավոր է 114In (Ti/2= =49 օր): Ի. ցրված տարր է, երկրակեղհ– վում նրա պարունակությունը 1,4.10 5% է (ըստ զանգվածի): Հայտնաբերել են գերմանացի գիտնականներ Ֆ.Ռայխը և Տ. Ռիխտերը, 1863-ին, ցինկի խաբուսա– հանքի սպեկտրային ուսումնասիրության ժամանակ: Անվանումը ստացել է շնորհիվ սպեկտրում եղած բնորոշ վառ–կապույա (ինդիգոյի գույնի) գծերի: Ի. սպիտակ– արծաթափայլ, փափուկ մետաղ է, հալ. ջերմաստիճանը՝ 156,2°C, եռմանը՝ 2075°C, խտությունը՝ 7362 կգխ3: Միացու– թյուններում եռարժեք է, հազվադեպ՝ միարժեք և երկարժեք: Օդում, հոծ վիճա– կում կայուն է, բարձր ջերմաստիճաննե– րում օքսիդանում է, իսկ 800°0ից բարձր այրվում է կապտամանուշակագույն բո–
