էլեկտրաստատիկ էլեկտրոնային էմիսիան և տարբեր տեսակի կաթոդները հետա– զոտելիս: Ռ. Ղազարյան
ԷԼԵԿՏՐՈՆԱՅԻՆ ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ, տես էչեկարադինամիկա դասական:
ԷԼԵԿՏՐՈՆԱՅԻՆ ՕՊՏԻԿԱ, ֆիզիկայի բաժին, ուսումնասիրում է էլեկտրական, մագնիսական (կամ էլեկտրամագնիսա– կան) դաշտերի հետ փոխազդող լիցքա– վորված մասնիկների (էլեկտրոններ կամ իոններ) փնջերի կառուցվածքն ու հատ– կությունները, դրանց ձևավորման, տա– րածման և կիզակետման պայմաններն ու օրինաչափությունները: Ինչպես և լուսա– յին օպտիկան, է. օ. բաժանվում է երկրա– չափականի և այիքայինի: է. օ–ում փուն– ջը ներկայացվում է հետագծերի, այսինքն՝ երկրաչափական կորերի համախմբով, որոնց երկայնքով շարժվում են լիցքավոր– ված կետային մասնիկները: Երկրաչափա– կան է. օ–ի սահմաններում էլեկտրոնի ալիքային բնույթով պայմանավորված երևույթները կարելի է արհամարհել, քա– նի որ շարժվող էլեկտրոնին համապա– տասխանող դը Բրոյլի ալիքի երկարու– թյունը (X = հ–ը Պլանկի հաստատունն է, m-ը՝ էլեկտրոնի զանգվածը, v-ն՝ արա– գությունը) փոքր է (100 վ պոտենցիալների տարբերությամբ ւսրազացված էլեկտրոնի համար X=l,23 A): Ինտերֆերենցիայի և դիֆր ակցիայի երևույթները, որոնք բնորոշ են շարժվող էլեկտրոնին, ուսում– նասիրվում են ալիքային է. օ–ում: Երկրաչափական է. օ–ի օրենքները կիրառվում են էլեկտրոնների հետագծե– րը կառավարող էլեկտրոնային օպտիկա– կան համակարգերի ստեղծման համար: Իրենց կառուցվածքի պարզության շնոր– հիվ գլխավորապես տարածված են շրջա– նային սիմետրիայով օժտված էլեկտրո– նաօպտիկական տարրերը (Լապլասի հա– վասարմանը բավարարող առանցքասի– մետոհէ համակարգերով: Ավելի քան հար– յուր տարի առաշ Ու. Համիլտոնը բացա– հայտել է լույսի տարածման և ուժային դաշտում մասնիկների շարժման երևույթ– ների նմանությունը: Իրոք, կարելի է ցույց տալ, որ էլեկտրոնի շարժումը պո– տենցիալի <p(x, y, z) բաշխմամբ էլեկ– տրական դաշտում բավական նման է լու– սային ճառագայթի տարածմանը ո= | Փ բեկման ցուցիչով միջավայրում: Փւ պո– տենցիալ ունեցող տիրույթից cp2 պոտեն– ցիալով տիրույթն անցնելիս էլեկտրոնա– յին ճառագայթը բեկվում է. էլեկտրոնա– օպտիկական բեկման օրենքը (նման է Սնելիուսի օպտիկական բեկման օրեն– քին) արտահայտվում է – *nCCl – j–բա– sina2 V գ>< նաձևով (ai-ը և (*2-ը ընկնող և բեկվող էլեկտրոնային ճառագայթների կազմած անկյուններն են երկու տիրույթների սահ– մանին տարված նորմալի հետ): է. օ–ում, ինչպես և լուսային օպտիկայում, ճիշտ է Ֆերմայի սկզբունքը, ըստ որի, շարժվող լիցքավորված մասնիկների բոլոր հնա– րավոր հետագծերից իրականացվում են միայն այնպիսիք, որոնց համար երկու կետերի միջև մասնիկի «օպտիկական ճա– նապարհը» էքստրեմալ է: Մագնիսական դաշտում էլեկտրական լիցքի վրա ազդող ուժը կախված է լիցքավորված մասնիկնե– րի արագության մեծությունից և ուղղու– թյունից, ուստի այս դեպքում վերանում է է. օ–ի և լուսային օպտիկայի նմանու– թյունը: Մագնիսական դաշտը, ի տարբե– րություն էլեկտրականի, օպտիկապես անիզոտրոպ է: Բեկման ցուցչի դերը մագ– նիսական դաշտում կատարում է ո=– X ա X (A Տ) մեծությունը, որտեղ A-ն վեկտո– –^ րական պոտենցիալն է, Տ–ը՝ հետագիծը շոշափող միավոր վեկտորը, e-ն՝ էլեկտրո– դի լիցքը, m-ը՝ զանգվածը: էլեկտրոնա– օպտիկական սարքերում (էլեկտրոնային մանրադիտակ, էլեկտրոնագրաֆ, մաս– սպեկտրաչափ, ընդունիչ և հաղորդիչ հեռուստատեսային խողովակներ ևն) էլեկտրոնների շարժումը կառավարելու համար կիրառվում են էլեկտրական և մագնիսական ոսպնյակներ (տես Ոսպ– նյակ Էչեկտրոնային, Ոսպնյակ մագնիսա– կան), ինչպես նաև տարբեր կառուցվածքի շեղող համակարգեր, որոնց էլեկտրոնա– օպտիկական հատկությունները հետազոտ– վում են հաշվարկային կամ փորձնական մեթոդներով: է. օ–ում դեռևս հաղթահար– ված չեն աբեռացիաներից զուրկ էլեկտրո– նաօպտիկական համակարգեր ստեղծե– լու հետ կապված դժվարությունները: էլեկտրաստատիկ և մագնիսական առանց– քասիմետրիկ համակարգերը հիմնակա– նում օժտված են գնդային աբեռացիայով, կոմայով, տարաբեկությամբ, արտա– պատկերման դաշտի կորությամբ, դիս– տորսիայով: Փնջի էլեկտրոնների արա– գությունների տարբերությունն ու անկա– յունությունը հանգեցնում են գունային աբեռացիայի: Գրկ. r ji a յ e p B., Ochobm ajieKTpoH- hoh oiithkh, nep. c HeM,, M., 1957; 3hh- q e h k o H. C., Kypc jickijhh no aJieKTpoH- hoh onTHKe, 2 Hcnp. h flon., XapbKOB, 1961; KejibMaH B. M., Hbop C.H., 3jieKTpoHHafl onTHica, 3 H3A., nepepa6. h flon., JI., 1968. Ն. Բաղասան,
ԷԼԵԿՏՐՈՆԱՕՊՏԻԿԱԿԱՆ ՓՈԽԱԿԵՐ– ՊԻՉ, պատկերը սպեկտրի մի տիրույթից մյուսը փոխակերպող, ինչպես նաև պատ– կերի պայծառությունը ուժեղացնող ֆո– տոէլեկտրոնային վակուումային սարք: էլեկտրոնաօպտիկական փո– խակերպիչ. /. լուսավորված օբյեկտ, 2. օբյեկտիվ, 3. ֆոտոկաթոդ, 4. լուսապատկեր, 5, 5՝. կիզակետող էլեկտրոդներ, 6. էլեկտրո– նային պատկեր, 7. լյումինեսցենտային էկրան Պարզագույն է.փ. բաղկացած է կիսաթա– փանցիկ ֆոաոկաթոդից (նկ.), որն իր վրա ընկնող լուսային ճառագայթման ազդեցությամբ էլեկտրոններ է առաքում վակուում, էլեկտրոնային փունշը ձևա– վորող ու կիզակետող էւեկտրոդներից և լյումինեսցենտային էկրանից: Լուսա– պատկերը ֆոտոկաթոդի վրա փոխակերպ– վում է ըստ խտության մոդուլված ֆոտո– էլեկտրոնների, որոնք, արագացվելով էլեկտրական դաշտում, կիզակետվում են էկրանի վրա և տեսանելի պատկեր առա– ջացնում: է. փ–ները կիրառվում են աստ– ղագիտության և բժշկության մեջ՝ արագ– ընթաց պրոցեսներն ուսումնասիրելիս, կինոյում, սպեկտրոսկոպիայում, ռազմ, տեխնիկայում՝ մթության մեջ տեղանքի շրջազննման համար ևն: է. փ. նաև հե– ռուստատեսային հաղորդիչ խողովակի բաղկացուցիչ մասն է: Պայծառության ավելի մեծ ուժեղացում ստանալու համար կիրառվում են բազմախցիկ է. փ.: Ռ. Ղազարյան
ԷԼԵԿՏՐՈՆԻԿԱ, գիտության ու տեխնիկա– յի բնագավառ, ուսումնասիրում է էլեկ– տրական լիցքերի առաջացման և տարբեր միջավայրերում դրանց շարժման հետ կապված երևույթները, ինչպես նաև այդ երևույթների կիրառման հարցերը: Հիմ– նականում տարբերում են վակուումում, գազերում, հեղուկներում, պինդ մարմին– ներում, պլազմայում և դրանց բաժանման սահմանների վրա ընթացող էլեկտրոնա– յին և իոնային պրոցեսները հետազոտող ֆիզիկական է. և վակուումային ու կիսահաղորդչային սարքերի նախա– գծման, կառուցման խնդիրները և դրանց կիրառման հիմնական սխեմաներն ուսում– նասիրող տեխնիկական է.: Ար– դյունաբերության մեջ էլեկտրոնային սար– քերի կիրառման հարցերով զբաղվող բաժինը երբեմն առանձնացնում են ա ր– դյունաբերական է. անվան տակ: է–ի այն ճյուղերը, որոնք փոխադարձ սերտ կապի մեջ են ռադիոտեխնիկայի հետ, մտնում են ոադիոէչեկտրոնիկայի բնագավառը: Ընդունված է նաև է–ի առան– ձին նեղ բաժիններին տալ հատուկ ան– վանումներ՝ ելնելով այդ բաժնում ուսում– նասիրվող հարցերի շրջանակից՝ կաթո– դային է. (հետազոտում է էմիսիայի երե– վույթը), գազային է. (հետազոտում է պարպումը գազերում), կիսահաղորդչա– յին է., գերբարձր հաճախականություննե– րի է., ֆոտոէլեկտրոնիկա ևն: է. հիմնը– վում է լիցքավորված մասնիկների հոս– քերի կառավարման, էլեկտրական շղթա– ների, էլեկտրամագնիսական դաշտի տե– սությունների վրա: է–ի սկիզբը կապված է էլեկտրականու– թյան բնագավառում XVIII–XIX դդ. կա– տարված ֆիզիկական հետազոտություն– ների հետ: է–ի զարգացմանը խթանեցին մթնոլորտում էլեկտրական պարպման (Ռիխման, Ֆրանկլին), նոսր գազերում էլեկտրական հոսանքի (Կրուկս, Թոմսոն, Գեյսլեր) ուսումնասիրումը, շիկացման լամպի հայտնագործումը (էդիսոն, Լո– դիգին), ֆոտոէֆեկտը (Հերց, Ատոլետով) և դրա բացատրությունը քվանտային տե– սությամբ (էյնշտեյն), ջերմաէլեկտրոնա– յին էմիսիայի հետազոտումը (էդիսոն, Ռիչարդսոն), էլեկտրոնաճառագայթային առաջին խողովակի ստեղծումը (Բրաուն) ևն: էլեկտրոնային սարքերի կիրառումը ռադիոտեխնիկայում սկսվում է 190Հ–ից, երբ անգլիացի գիտնական Զ. Ֆլեմինգը փոփոխական հոսանքի ուղղման համար
