ԻՐԱՎԱԴԻ, գեա Բիրմայում: Երկարու թյունը 2150 կմ է, ավազանը՝ 430 հզ. կմ2: Սկիզբ է առնում Հիմալայների արլ. լեռ– նաճյուղերից, հոսում հս–ից հվ. և թափ վում Անդամանյան ծով: Ի–ի ափին են Մանդալայ, Պիի, Իփնւոադա, դելտայում՝ Ռանգուն քաղաքները:
ԻՐԱՎԱԶՈՐՈՒԹՅՈՒՆ, իրավահարաբերու
թյան մասնակցին օրենքով տրված հնա
րավորություն, որով նա իրավունք է ունե
նում որոշակի գործողություններ կատա
րել կամ կատարում պահանջել իրավա
հարաբերության այլ մասնակցից: Ի. ապա
հովում է պետությունը: Եթե որևէ անձ չի
կատարում պարտադրությունները, իրա
վազոր կողմը իր իրավունքը պաշտպանե–
լու համար կարող է դիմել դատարան,
իրավարարություն կամ պետ. այլ մարմին:
ԻՐԱՎԱխԱխՏՈՒՄ, օրենքով կամ նորմա տիվային այլ ակտերով նախատեսված կանոնների խախտում, կարող է կատար վել ինչպես գործողությամբ (օրենքով արգելված արարքի կատարում), այնպես էլ անգործությամբ (նախատեսված պար տավորության անտեսում): Արարքը Ի. չէ, եթե կատարվել է անհրաժեշտ պաշտպա նության կամ ծայրահեղ անհրաժեշտու թյան պայմաններում, կամ եթե թույլատըր– ված է օրենքով: Ի. են հանցագործու թյուններն ու զանցանքները:
ԻՐԱՎԱԽՈՐՀՐԴԱՏՈՒ, իրավական հար
ցերով խորհրդատու պետական, կոոպե
րատիվ և հասարակական կազմակերպու
թյուններում, գերատեսչություններում,
մինիստրություններում: Ի–ի պարտակա
նություններն են սոցիալիստական օրի
նականության, պետ. կարգապահության
ու տնտհաշվարկի ամրապնդումը, սոցիա
լիստական սեփականության պահպանու
մը, տվյալ կազմակերպության և աշխատա
կիցների իրավունքների ու օրինական շա
հերի պաշտպանությունը: Ի. հսկում է
հրահանգների, հրամանների, որոշում
ների և այլ ակտերի օրինականությունը,
մասնակցում տնտ. և աշխատանքային
վեճերի քննարկմանը:
ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՆՈՐՄ, վարքագծի ընդհանուր
պարտադիր կանոն, որ սահմանել է պե
տությունը: Ի. ն. արտահայտում է տիրա
պետող դասակարգի կամքը, ապահովվում
պետ. հարկադրանքի ուժով, հետապնդում
որոշակի հասարակարգի ամրապնդման
նպատակ: Ի. ն. սահմանում է իր կիրառ
ման պայմանները, որոշում նախատեսված
իրավահարաբերությունների սուբյեկտ
ների շրջանակը, նրանց իրավունքներն
ու պարտականությունները, ինչպես նաե
սանկցիան՝ սահմանված պարտավորու–
թյունները չկատարողների՝ իրավազանց
ների նկատմամբ: Ի. ն., որպես ընդհա
նուր վարքագծի կանոն, վերաբերում է
բոլոր նրանց, ովքեր կարող են դառնալ
տվյալ նորմով նախատեսված իրավահա
րաբերության մասնակիցներ: Ի. ն–եր
ընդունում է պետության իրավասու մար
մինը: Կատարումն ապահովվում է համոզ
ման, իսկ Ի. ն. խախտողների նկատմամբ՝ պետ. հարկադրանք կիրառելու միջոցով:
Ի. ն. ունի երեք մաս՝ հիպոթեզ, դիսպո–
զիցիա և սանկցիա: Առաջինը նախատե
սում է այն պայմանները, որի առկայու
թյան դեպքում պահանջվում է ղեկավարել
տվյալ Ի. ն–ով, երկրորդում շարադրվում
են իրավահարաբերության մասնակից
ների իրավունքներն ու պարտականու
թյունները, երրորդում՝ այն հետևանքնե
րը, որ առաջանում են իրավախախտման
դեպքում: Վ. Մոաախանյան
ԻՐԱՎԱԿԱՐԳ, գործող իրավունքի հիման
վրա ձևավորված հասարակական հարա
բերությունների համակարգ: Մարմնա
վորում է տվյալ սոցիալ–տնտեսական կար
գի առավել կարևոր կողմերը, արտահայ
տում իրավական նորմերով կարգավորվող
հասարակական հարաբերությունների
բնույթը: ի. սահմանում է տիրապետող
դասակարգը, որը ելնում է իր քաղ. և
տնտ. շահերից: Մարքսիզմ–լենինիզմի դա
սականները պետ. իշխանությունը հա
մարել են գոյություն ունեցող հասարակա
կան կարգը պահպանող իշխանություն,
իսկ Ի.՝ հասարակական կյանքի ենթա–
օրենսդրական կարգ: Ի. դասակարգային
հասարակության արդյունք է, ծագում է
իրավունքի հետ միասին, պայմանավոր
ված է հասարակության տնտ. կառուց
վածքով և հասարակարգի բաղկացուցիչ
մասն է: Սակայն Ի. մնայուն չէ, դասա
կարգերի վերացմամբ Ի–ի անհրաժեշտու
թյունը վերանում է: Սոցիալիստական Ի.,
որը ձևավորվում է սոցիալիստական օրի
նականության անշեղ իրականացման
սկզբունքի հիման վրա, արտահայտում է
ժողովրդի մեծամասնության շահերը, պայ
մանավորված է սոցիալիստական հասա
րակության տնտ. կառուցվածքով:
Վ. Մոաախանյան
ԻՐԱՎԱՀԱՋՈՐԴՈՒԹՅՈՒՆ, իրավունքնե
րի և պարտականությունների անցումը
մեկ անձից մյուսին (օրինակ, մահացա
ծից՝ նրա ժառանգներին, միավորվող
կազմակերպություններից՝ նորաստեղ
ծին): Ի–յան հետևանքով իրավունքների
ու պարտականությունների սուբյեկտը
փոխվում է առանց նախկին իրավունք
ների ու պարտականությունների բովան
դակության փոփոխության: Ի. ածանցյալ
իրավունք է: Լինում է ընդհանուր, երբ
փոխանցվում են նախորդի բոլոր իրա
վունքներն ու պարտականությունները, և
մասնակի՝ միայն որոշ իրավունքներ
ու պարտականություններ: Որոշ իրա
վունքների Ի., եթե ունեն խիստ անձնա
կան բնույթ, արգելվում է: Նյութա–իրավա–
կանից բացի, Ի. լինում է դատավարական,
այսինքն՝ իրւսվւսհաջորդին աէցէՈւմ են
նաև դատավարական իրավունքներն ու
պարտականությունները: Միջազգա
յին իրավունքում Ի. մեկ պետու
թյան իրավունքների ու պարտականու
թյունների անցումն է մյուսին, նրա տա
րածքի անցման կամ դրա հետ առնչվող
իրադարձությունների (նոր պետության
առաջացում, պետության բաժանում, ան
ջատում ևն) կապակցությամբ: Ըստ միջազ
գային իրավունքի, նորմերի գաղութա
յին ճնշումից ազատագրված պետություն
ները պարտավոր չեն ճանաչել իրենց տա
րածքում գործող նախկին պայմանագրերն
ու պարտավորությունները: Տես նաև ժա
ռանգման իրավունք: Վ. Մոաախանյան
ԻՐԱՎԱՀԱՎԱՍԱՐՈՒԹՅՈՒՆ, քաղաքացի ների հավասարությունը պետության, օրենքի և դատարանի առաջ: Ի, դեմոկրա տիայի էական տարրերից է. առաջ է քաշվել բուրժ. հեղափոխությունների շըր– ջանում՝ ֆեոդալական հասարակության դասային հարաբերությունների ոչնչաց ման նպատակով: Ի–յան սկզբունքներն ամրապնդվել են բուրժ. դեկլարացիանե րում և սահմանադրություններում: XVIII դ. վերջին Ֆրանս, բուրժ. հեղափոխությունը հռչակեց «ազատություն, հավասարու թյուն և եղբայրությունֆ հեղափոխական լոզունգը: Սակայն բուրժ. հարաբերու թյունների պայմաններում Ի. զուտ ձևա– կան–իրավաբանական է՝ պայմանավոր ված կապիտալիզմի սոցիալ–տնտեսական անհավասարությամբ: Բուրժ. որոշ երկըր– ներում պահպանվել է նաև իրավական անհավասարությունը (կանանց անիրավա հավասար վիճակ, ռասայական խտրակա նություն են): Սոցիալիստական հեղափո խությունը ոչ միայն հռչակել, այլև ապա հովել է Ի–յան անհրաժեշտ երաշխիքներ: Սոցիալիստական Ի. մերժում է մարդու շահագործումը, արտադրության գործիք ների ու միջոցների մասնավոր սեփակա նությունը, ապահովում աշխատանքային հավասար պարտականություններ, իրա վունք: Սոցիալիստական Ի. աշխատավո րության անձնական և սոցիալ–քաղաքա– կան իրավունքների ու պարտականու թյունների հավասարություն է: Սոցիա լիզմի պայմաններում Ի. ամրապնդված է որպես քաղաքացիների իրավունքների հիմնական սահմանադրական սկզբունք: Վ. Մոաախանյան
ԻՐԱՎԱՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆ, իրավական
նորմերով կարգավորվող հասարակական
հարաբերություն, որի մասնակիցները
իրավունքներ ու պարտականություններ
կրողներ են: Ի–յան ծագման, փոփոխման
կամ դադարման հիմքը իրավաբանական
փաստն է: Ի., ինչպես և հասարակական
բոլոր հարաբերությունները, պայմանա
վորված է հասարակության տնտ. բազի
սով:
ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ, որևէ մարմնի, պաշ
տոնատար անձի օրենքով սահմանված
լիազորությունների (իրավունքների, պար
տականությունների) ամբողջություն: Ձեռ
նարկության Ի. նրա կանոնադրությամբ
սահմանված իրավունքների և պարտակա
նությունների շրջանակն է: հասարակա
կան կազմակերպությունների և պաշտո
նատար անձանց Ի. որոշվում է կանոնա
դրություններով կամ կանոնագրքերով:
Դատախազական, դատական մարմիննե
րի ի. որոշվում է սահմանադրությամբ,
իսկ մանրամասն՝ դատախազական հըս–
կողության մասին կանոնադրությամբ,
ՍՍ^տՄ Գերագույն դատարանի կանոնա
դրությամբ, զինվորական տրիբունալների
կանոնադրությամբ և այլ ակտերով: Պետ.
մարմինների Ի–ների ընդլայնում կամ նե
ղացում կարող է կատարվել օրենքի, հրա
մանագրի կամ ի կատարումն դրանց՝ կառավարման ակտերի հիման վրա: Ի–յան
ինքնակամ ընդլայնումը պաշտոնատար
անձի նկատմամբ առաջ է բերում քրեա
կան կամ կարգապահական պատասխա
նատվություն: Հ. խաչատրյան
ԻՐԱՎԱՐԱՐ, արբիտր (<լատ. ar
biter), միջնորդ, դատավոր միջնորդ դա
տարանում, իրավարարության անդամ:
