Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 4.djvu/457

Այս էջը սրբագրված չէ

վական զգացման» ըմբռնումը, ըսա որի իրավունքում գլխավորը ոչ թե նորմերը, այլ դատական որոշումներն են, իսկ դը րանց հիմքը՝ ինտուիցիան, ենթագիտակ ցականը, դատավորի հոգեկան վիճակը (Ռյումելին, Ռիցլեր, Իգայ): Այս ըմբռնու մը 30ական թթ. ընդունել են իրավունքի ռեալիստական դպրոցի կողմնակիցները: Մարքսիզմը չի ժխտում անհատական և սոցիալական հոգեբանության կարևոր դե րը իրավունքում, սակայն գտնում է, որ այդ գործոնների բացարձակացումը հան գեցնում է իրավունքի սուբյեկտիվ իդեա լիստական մեկնաբանմանը, արդարաց նում անօրինականությունը:


ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ՆՈՐՄԱՏԻՎԻՍՏԱԿԱՆ ԴԸՊ ՐՈՑ, արդի բուրժուական իրավագիտու թյան ուղղություն, ըստ որի իրավունքը ոչ թե սոցիալտնտեսական հարաբերու թյունների արդյունք է, այլ դրանցից ան կախ նորմերի համակցություն: Հիմք ըն դունելով նեոկանտականությունը՝ Ի. ն. դի կողմնակիցները անտեսում են պետու թյան դասակարգային բնույթը, գտնում, որ իրավունքի և բարոյականության նոր մերը զարգանում են զուտ ներքին օրինա չափություններով: Ի. ն. դի հիմնադիր Հ. Կելզենը իրավունքը բնորոշելով որ պես ինքն իր մեջ ամփոփված նորմերի ամբողջություն՝ գտնում էր, որ այն պետք է ուսումնասիրել «մաքուր» վիճակում՝ ան կեվս սոցիալտնտեսական գործոններից:


ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԴՊՐՈ8, բուր ժուական իրավագիտության ուղղություն: Լայնորեն տարածվել է XIX դ. առաշին կեսերին՝ Դերմանիայում: Դպրոցի հիմ նադիր Դ. Հուգոն, հանդես գալով ֆեոդա լական հարաբերությունների վերափոխ ման դեմ, մերժում էր նոր օրենսդրության ընդունումն ու համակարգումը: Դ. Հու գոն և դպրոցի մյուս ներկայացուցիչները (Կ. Այխհորն, Դ. Պուխտա, Ֆ. Սավինյի) գտնում էին, որ ինչպես հանրային, այն պես էլ մասնավոր իրավունքը, լեզվի և բարքերի նման, ձևավորվել են ինքնըս տինքյան: Նրանց կարծիքով, պետության օրենսդրական ակտերը միայն լրացնում են և ամբողջովին չեն կազմում սոցիալա կան պայմաններից անկախ բնական իրա վունքը: Դպրոցը, որն «…այսօրվա ստո րությունն արդարացնում է երեկվա ստո րությամբ, որը խռովարար է հայտարա րում ճորտերի ամեն մի ճիչ մտրակի դեմ, եթե միայն այդ մտրակը հին է, ժառանգ ված, պատմական» (M apKC K. h 3 h rejibc Փ., Coq., 2 H3^., t. 1, c. 416), սովորույթը համարել է իրավունքի հիմնա կան աղբյուր, իսկ իրավունքն ընդհանրա պես «ժողովրդական ոգու» աստիճանական զարգացման արդյունք, նպատակ ունենա լով հիմնավորել նրա անսասանությունը: Ի. պ. դ. հետագայում բաժանվեց երկու թևի՝ նացիոնալիստական («գերմանիստ ներ») և բուրժուալիբերալիստական («պանդեկտիստներ»): Ի. պ. դի հետադի մականազգայնական որոշ գաղափարներ հետագայում օգտագործեցին գերմ. ֆա շիստները:


ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ՍՈՑԻՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ԴՊՐՈՑ, սոցիոլոգիական իրավա գիտություն, XX դ. բուրժուական իրավագիտության ուղղություն: Ի. ս. դի ներկայացուցիչները (ԴերմանիայոսՐ է. էրլիխ, Տ. Կանտորովիչ, ԱՄՆում՝ Ռ. Պաունդ, Օ. Հոլմս, Բ. Կարդոգո) օրենս դրական նորմերին («իրավունքը գրքե րում») հակադրել են «իրավունքը կյան քում» («իսկական իրավունք») և գտել, որ դատարանը գործող օրենքը կարող է շտկել կամ դրանից հրաժարվել, եթե պար զի նրա անհամապատասխանությունը «իս կական իրավունքին»: Ըստ իրավունքի սոցիոլոգիական ամերիկյան դպրոցի, ար դարադատության իրականացումը ընդ հանրապես հնարավոր է առանց օրենս դրական նորմերի: Երկրորդ համաշխար հային պատերազմից հետո դպրոցը կրում էր էմպիրիկ սոցիոլոգիայի ազդեցությու նը: Նույն ժամանակաշրջանում տարած վել էր (հատկապես Ֆրանսիայում) Ի. ս. դի ինստիտուցիոնալիստական ուղղու թյունը (տես Ինստիտուցիոնաչիզմ): ժըխ տելով մարքսիստական այն ըմբռնումը, թե իրավունքը դասակարգային հասարա կության արդյունք է, դպրոցը քարոզում է դատական կամայականությունների ազա տություն:


ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ՍՈՒԲՅԵԿՏ, օրենքով սահ մանված իրավունքներ և պարտականու թյուններ (իրավունակություն) ունեցող անձ: Ի. ս. իրավահարաբերության ան հրաժեշտ և, որպես կանոն, գործունակ տարրն է: Տարբեր սոցիալտնտեսական ֆորմացիաներում Ի. սների շրջանակը եղել է տարբեր: Ստրկատիրական հասա րակարգում Ի. սներ են համարվել միայն ազատները: Նրանց իրավունքների ծա վալը որոշվել է քաղաքացիությամբ, սե ռով, սոցիալական դրությամբ: Ֆեոդալա կան հասարակարգում սահմանափակ իրա վունակություն ունեին սոցիալական ցածր խավի ներկայացուցիչները: Բուրժ. իրա վունքը ձևականորեն հավասար իրավու նակություն հռչակելով, փաստորեն, քո ղարկել է տնտ. անիրավահավասարու թյամբ պայմանավորած քաղ. անիրավա հավասարությունը: Սոցիալիստական եր կըրներում բոլոր քաղաքացիները, ան կախ սեռից, ռասայական և ազգային պատ կանելությունից, ունեն հավասար իրա վունակություն: ՍՍՀՄում Ի. ս. են ճա նաչվում ինչպես անհատները՝ ՍՍՀՄ քա ղաքացիները, օտարերկրացիները, քա ղաքացիություն չունեցող անձինք (ֆի զիկական անձինք), այնպես էլ իրավաբա նական անձինք: Տողի, գործարանների, երկաթուղիների և այլ օբյեկտների նկատ մամբ, պետ. սեփականության, բյուջեի, պետ. Փոխառությունների և այլ իրավա հարաբերություններում, ինչպես նաև մի ջազգային իրավունքում Ի. ս. է պետու թյունը: Տես նաև Իրավունքի օբյեկտ: Վ. Մոաախանյան


ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ՕԲՅԵԿՏ, 1. իրավունքի նոր մերով կարգավորվող հասարակական հա րաբերություններ: Ի. օներ են քաղաքա ցիական, աշխատանքային, քաղ. ևն հա րաբերությունները: Իրավունքի նորմե րում մատնանշելով հասարակության ան դամների վարքագիծը, պետ. մարմիննե րի, պաշտոնատար անձանց և քաղաքա ցիների իրավունքներն ու պարտականու թյունները, պետությունը նրանց նպատա կամղում է ընտրելու միայն տիրող դասա կարգերի շահերին համապատասխանող հասարակական վարքագիծ: 2. Իրեր (առարկաներ), որոնց կապակցությամբ ծագում կամ դադարում են իրավունքի այս կամ այն ճյուղով կարգավորվող հա րաբերություններ: Պետ. սոցիալիստական սեւիականության, կոոպերատիվ հասա րակական և անձնական սեփականության օբյեկտները նախատեսված են ՀՍՍՀ Սահ մանադրությամբ: Տես նաև Իրավունքի սուբյեկտ:


ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ՖԵՆՈՄԵՆՈԼՈԳԻԱԿԱՆ

ԴՊՐՈՑ, XX դարի բուրժուական իրավա գիտության ուղղություն: Հիմք ընդունե լով է. Հուսեռլի ֆենոմենոչոգիան, նրա ներկայացուցիչները գտնում են, որ իրա վունքն ունի գոյաբանական հիմք՝ օրենս դըրից անկախ կեցություն: Իդեալական հիմքը ոչ թե իրական հասարակական, սո ցիալտնտ. և քաղ. հասարակարգն է, այլ՝ «իրավական հասկացությունների և նորմերի կեցության» հատուկ աշխարհը: Օրենսդիրների նպատակամղված իրավա ստեղծ գործունեությունը ներկայացվում է որպես դատավորի կամ օրենսդրի ար դեն ձևավորած իրավական մոդելների կռահում: Քողարկելով իրավունքի դասա կարգային, սոցիալական բնույթը՝ դպրո ցի կողմնակիցները բուրժ. իրավունքի նոր մերը համարում են մեկընդմիշտ տրված, մերժում սոցիալական կոնկրետ պայման ներին համապատասխան նորմեր մշակե լու անհրաժեշտությունը:


ԻՐԱՑՄԱՆ ԵՎ ՄԱՏԱԿԱՐԱՐՄԱՆ ԲԱԶԱ ՆԵՐ, ՍՍՀՄ Ժողովրդական տնտեսության նյութատեխնիկական մատակարարման համակարգի (Պետմատ) մեջ մտնող տնտ հաշվարկային կազմակերպություններ: Հիմնարկձեռնարկություններին արտա դըրանքը մատակարարում են պահեստա յին եղանակով: Բազաները (ունիվերսալ և մասնագիտացված) ձեռնարկություննե րին պլանային կարգով ապահովում են պահանջվող տեսականու արտադրանքով, որը գնում են արդ. և գյուղատնտ. ձեռնար կություններից, պահեստավորում, սպա ռողներին համալիր ձևով մատակարարե լու նպատակով տեսակավորում և կոմպ լեկտավորում են բեռները:


ԻՐԱՔ, Իրաքի Հանրապետու թ յ ու ն (ալՋումհուրիա ալԻրաքիա) Բովանդակություն J. Ընդհանուր տեղեկություններ .. 458 II. Պետական կարգըt 458 H1. Բնությունըtt 458 IV. Բնակչությունը t 458 V. Պատմական ակնարկt 458